𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐚 𝐬𝐢 “𝐋𝐢𝐧𝐝𝐣𝐞“ 𝐧𝐞̈ 𝐬𝐲𝐭𝐞̈ 𝐞 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐢𝐭?: 𝐧𝐣𝐞̈ 𝐚𝐧𝐚𝐥𝐢𝐳𝐞̈ 𝐧𝐞̈ 𝐝𝐫𝐢𝐭𝐞̈𝐧 𝐞 𝐄𝐝𝐰𝐚𝐫𝐝 𝐒𝐚𝐢𝐝
Gëzim Mekuli
/Njohës i shkencave të mediave dhe retorikës/
Kosova, si një vend me një histori të gjatë të okupimit dhe ndërhyrjes së jashtme, përfaqëson një shembull të qartë të asaj që Edward Said e ka analizuar në veprat e tij “Orientalism”, “Culture and Imperialism” dhe “Covering Islam”. Në librin e tij “Culture and Imperialism” (1993), një nga librat më me ndikim, Edward Said shkruan: “Asnjë kulturë nuk është e izoluar dhe e pastër në vetvete. Imperializmi dhe kolonializmi nuk kanë sunduar thjeshtë popujt; ata kanë ndikuar edhe mënyrën se si ne mendojmë, shkruajmë dhe përfytyrojmë veten dhe të tjerët. Letërsia, arti dhe historia janë ndërtuar brenda këtij sistemi fuqie, dhe shpesh e kanë përjetësuar atë.”
𝐋𝐞𝐱𝐮𝐞𝐬 𝐭𝐞̈ 𝐝𝐚𝐬𝐡𝐮𝐫,
Kjo copëz është shumë e rëndësishme sepse shpjegon se si kultura dhe ideologjia janë të ndërlidhura me pushtetin dhe politikën. Said argumenton se imperializmi nuk ka qenë vetëm një pushtim fizik i territoreve, por edhe një mënyrë për të kontrolluar mendjet dhe imagjinatën e njerëzve nëpërmjet letërsisë, arsimimit, edukimit dhe mediave.
Në këtë libër, Said analizon se si romanet e shkrimtarëve si Jane Austen, Joseph Conrad dhe Rudyard Kipling nuk janë thjesht vepra letrare, por reflektojnë dhe mbështesin idetë koloniale të kohës së tyre, duke e bërë të qartë se edhe letërsia më “e pafajshme” është e ndikuar nga struktura globale e pushtetit.
Nëpërmjet mendimit kritik të Said, mund të kuptojmë se si Serbia ka ndërtuar narrativën për Kosovën, duke e paraqitur atë si një hapësirë të papërgatitur për shtet, jo e aftë dhe gjithmonë në nevojë për mbikëqyrje dhe ndërhyrje nga “të tjerët”.
𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐚 𝐧𝐞̈𝐧 𝐉𝐮𝐠𝐨𝐬𝐥𝐥𝐚𝐯𝐢𝐧𝐞̈/𝐒𝐞𝐫𝐛𝐢𝐧𝐞̈: 𝐩𝐫𝐨𝐜𝐞𝐬 𝐢 𝐨𝐫𝐢𝐞𝐧𝐭𝐚𝐥𝐢𝐳𝐦𝐢𝐭?
Sipas Said, Orientalizmi është një sistem mendimi që e vendosë Perëndimin si superior, e të gjithëfuqishëm, dhe Lindjen e shef si inferiore, ekzotike dhe të paaftë për të qeverisur vetveten.
Në këtë logjikë, mënyra se si Serbia i ka përshkruar shqiptarët gjatë shekujve ka qenë tipike për një narrativë kolonialiste. Shqiptarët janë parë si “të egër”, “primitivë” dhe “të paaftë për shtetndërtim”. Kjo justifikonte shtypjen e tyre ndaj Kosovës dhe trajtimin e shqiptarëve si një popull që duhej të kontrollohej nga një fuqi “më e civilizuar”; në këtë rast, Serbia.
Në “Culture and Imperialism”, Said tregon se si Perandoritë kanë përdorur gjuhën e paternalizmit për të justifikuar dominimin e tyre.
E njëjta logjikë është përdorur historikisht nga Jugosllavia/Serbia për të arsyetuar represionin ndaj shqiptarëve.
Ja disa shembuj të paternalizmit serb në diskursin politik, mediatik dhe kulturor:
𝟏. “𝐍𝐞 𝐞 𝐝𝐢𝐦𝐞̈ 𝐦𝐞̈ 𝐦𝐢𝐫𝐞̈ 𝐬𝐞 𝐜̧𝐟𝐚𝐫𝐞̈ 𝐞̈𝐬𝐡𝐭𝐞̈ 𝐞 𝐦𝐢𝐫𝐞̈ 𝐩𝐞̈𝐫 𝐣𝐮.” Një shprehje klasike e paternalizmit, e përdorur nga Serbia dhe kolonizatorët, por edhe nga institucione ndërkombëtare që imponojnë politika ndaj vendeve të tjera.
𝟐. “𝐀𝐭𝐚 𝐧𝐮𝐤 𝐣𝐚𝐧𝐞̈ 𝐞𝐧𝐝𝐞 𝐭𝐞̈ 𝐠𝐚𝐭𝐬𝐡𝐞̈𝐦 𝐩𝐞̈𝐫 𝐝𝐞𝐦𝐨𝐤𝐫𝐚𝐜𝐢.” Një argument i përdorur për të justifikuar mbikëqyrjen e gjatë të një vendi ose ndërhyrjen në punët e brendshme të tij.
𝟑. “𝐊𝐞𝐦𝐢 𝐧𝐞𝐯𝐨𝐣𝐞̈ 𝐩𝐞̈𝐫 𝐧𝐝𝐞̈𝐫𝐡𝐲𝐫𝐣𝐞 𝐩𝐞̈𝐫 𝐭’𝐢 𝐜𝐢𝐯𝐢𝐥𝐢𝐳𝐮𝐚𝐫 𝐚𝐭𝐚.” Një narrativë e përdorur historikisht nga Serbia dhe nga fuqitë koloniale për të justifikuar pushtimin dhe imponimin e normave të tyre.
𝟒. “𝐀𝐭𝐚 𝐧𝐮𝐤 𝐞 𝐤𝐮𝐩𝐭𝐨𝐣𝐧𝐞̈ 𝐞𝐧𝐝𝐞 𝐬𝐞 𝐜̧𝐟𝐚𝐫𝐞̈ 𝐞̈𝐬𝐡𝐭𝐞̈ 𝐦𝐞̈ 𝐞 𝐦𝐢𝐫𝐚 𝐩𝐞̈𝐫 𝐭𝐚.” Një qasje serbe e cila e trajton popullin shqiptar si fëmijë, të cilët nuk kanë aftësinë për të marrë vendime të duhura.
Kjo retorikë, e përforcuar nga akademia serbe, kinematografia serbe, letërsia dhe mediat serbe, përgatiti terrenin për dhunën sistematike dhe spastrimin etnik të viteve 1912, 1926, 1940, 1990 dhe 2002.
𝐍𝐝𝐞̈𝐫𝐡𝐲𝐫𝐣𝐚 𝐩𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐨𝐫𝐞: 𝐂̧𝐥𝐢𝐫𝐢𝐦 𝐩𝐨, 𝐩𝐨𝐫 𝐞𝐝𝐡𝐞 𝐤𝐨𝐥𝐨𝐧𝐢𝐚𝐥𝐢𝐳𝐞̈𝐦 𝐢 𝐫𝐢?
Ndërhyrja e NATO-s në 1999 dhe ardhja e administratës së UNMIK-ut u panë si një çlirim nga kolonializmi serb. Megjithatë, siç argumenton Said në “Culture and Imperialism”, imperializmi modern shpesh nuk vjen në formën e pushtimit të drejtpërdrejtë (fizik), por përmes institucioneve që marrin kontrollin e politikës dhe ekonomisë së një vendi.
Kosova, edhe pas shpalljes së pavarësisë në 2008, mbeti e varur nga një aparat burokratik ndërkombëtar dhe i strukturave të Beogradit, ku UNMIK-u dhe më pas EULEX-i morën rolin e administruesve të vërtetë të vendit.
Në “Covering Islam”, Said analizon sesi Perëndimi përdor median për të ndërtuar perceptime të caktuara rreth vendeve myslimane. E njëjta logjikë mund të shihet edhe në mënyrën se si Perëndimi e ka paraqitur Kosovën: një vend “problematik”, “pa institucione të fuqishme”, “i korruptuar”, “një rrezik për stabilitetin e rajonit”. Kjo përallë justifikon vazhdimin e mbikëqyrjes ndërkombëtare dhe mungesën e sovranitetit të plotë.
𝐄𝐥𝐢𝐭𝐚 𝐢𝐧𝐭𝐞𝐥𝐞𝐤𝐭𝐮𝐚𝐥𝐞 𝐝𝐡𝐞 𝐦𝐞𝐝𝐢𝐚𝐭𝐢𝐤𝐞: 𝐩𝐫𝐨𝐝𝐮𝐤𝐭 𝐢 𝐤𝐨𝐦𝐩𝐥𝐞𝐤𝐬𝐢𝐭 𝐩𝐮𝐬𝐡𝐭𝐮𝐞𝐬/𝐤𝐨𝐥𝐨𝐧𝐢𝐚𝐥
Një tjetër aspekt i rëndësishëm që Said analizon është ndikimi i kolonializmit mbi arsimimin/edukimin, akademinë, letërsinë dhe mediat. Në «Culture and Imperialism», Said shpjegon se kolonializmi nuk dominon vetëm territorin, por edhe mendimin, duke prodhuar elita të cilat shërbejnë si riprodhues të narrativave të tyre koloniale.
Në Kosovë dhe Shqipëri, ky fenomen është i dukshëm në mënyrën se si shumë akademikë, gazetarë dhe opinionistë adoptojnë një qasje servile ndaj Perëndimit.
Përmes organizatave joqeveritare (OJQ-ve), mediave të financuara nga jashtë dhe sistemit arsimor të ndërtuar mbi vlera të huazuara e jo autoktone, krijohet një elitë intelektuale e cila jo vetëm që nuk e kritkon këtë dukuri, jo vetëm që nuk e sfidon këtë mbikëqyrje, por e justifikon dhe e legjitimon atë.
Shumë prej tyre e shohin çdo kritikë ndaj Perëndimit si një «𝐩𝐫𝐚𝐩𝐚𝐦𝐛𝐞𝐭𝐣𝐞 𝐧𝐚𝐜𝐢𝐨𝐧𝐚𝐥𝐢𝐬𝐭𝐞» dhe nuk guxojnë të diskutojnë ndikimin kolonial që Perëndimi dhe Serbia vazhdon të ketë mbi Kosovën.
𝐓𝐞̈ 𝐝𝐚𝐬𝐡𝐮𝐫 𝐥𝐞𝐱𝐮𝐞𝐬,
Në këtë kontekst, gazetaria shqipe nuk funksionon si një instrument kritik i politikave, por si një rrogëtare e narrativave të huaja. Media e Prishtinës dhe Tiranës promovon figura dhe politika që janë në linjë me interesat e aktorëve ndërkombëtarë (serb), ndërsa zërat kritikë ndaj ndërhyrjes së jashtme u mbyllet goja ose margjinalizohen. Kjo tregon se, ashtu siç argumenton Said, kolonializmi nuk ka nevojë të jetë i dukshëm për të qenë i fuqishëm; ai mund të mbijetojë edhe përmes strukturave kulturore, mediatike dhe intelektuale të një vendi.
𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐚 𝐬𝐢 ‘𝐋𝐢𝐧𝐝𝐣𝐞’ 𝐧𝐞̈ 𝐬𝐲𝐭𝐞̈ 𝐞 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐢𝐭?
Një nga pyetjet më të rëndësishme që më del mua nga analiza e Said është: 𝐀 𝐞 𝐩𝐞𝐫𝐜𝐞𝐩𝐭𝐨𝐧 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦𝐢 𝐊𝐨𝐬𝐨𝐯𝐞̈𝐧 𝐦𝐞̈ 𝐬𝐡𝐮𝐦𝐞̈ 𝐬𝐢 𝐋𝐢𝐧𝐝𝐣𝐞 𝐬𝐞𝐬𝐚 𝐬𝐢 𝐏𝐞𝐫𝐞̈𝐧𝐝𝐢𝐦?
Pavarësisht se Kosova (Faktori shqiptar) është një vend me shumicë myslimane, shqiptarët historikisht kanë qenë të orientuar edhe nga kultura evropiane.
Megjithatë, Perëndimi e ka paraqitur Kosovën si një vend «të paqëndrueshëm», duke e trajtuar atë me të njëjtën gjuhë paternaliste që përdoret për Lindjen e Mesme dhe Afrikën.
Edhe pas 25 vitesh nga çlirimi, Kosova vazhdon të mbetet nën kontrollin e mekanizmave ndërkombëtarë, duke dëshmuar se ajo nuk shihet ende si pjesë e plotë e Perëndimit, por si një «hapësirë në zhvillim» që ka nevojë për udhëzim të vazhdueshëm.
𝐊𝐨𝐧𝐬𝐞𝐤𝐮𝐞𝐧𝐭 𝐝𝐞𝐫𝐢 𝐧𝐞̈ 𝐩𝐢𝐤𝐞̈ 𝐭𝐞̈ 𝐟𝐮𝐧𝐝𝐢𝐭;
Duke përdorur librat e Said, mund të shohim se Kosova (pra kombi shqiptar) ka kaluar nga një kolonializëm i drejtpërdrejtë serb në një formë më «të butë» të kolonializmit ndërkombëtar. Perëndimi e ka vendosur Kosovën në një hapësirë të ndërmjetme: as plotësisht e lirë, as plotësisht e kolonizuar, por gjithmonë nën mbikëqyrje.
Pyetja që mbetet është: 𝑨 𝒅𝒐 𝒕𝒂 𝒍𝒆𝒋𝒐𝒋𝒆̈ 𝒏𝒅𝒐𝒏𝒋𝒆̈𝒉𝒆𝒓𝒆̈ 𝑷𝒆𝒓𝒆̈𝒏𝒅𝒊𝒎𝒊 𝑲𝒐𝒔𝒐𝒗𝒆̈𝒏 𝒕𝒆̈ 𝒋𝒆𝒕𝒆̈ 𝒗𝒆̈𝒓𝒕𝒆𝒕𝒆̈ 𝒆 𝑷𝒂𝒗𝒂𝒓𝒖𝒓, 𝒂𝒑𝒐 𝒅𝒐 𝒕𝒆̈ 𝒗𝒂𝒛𝒉𝒅𝒐𝒋𝒆̈ 𝒕𝒂 𝒔𝒉𝒐𝒉𝒆̈ 𝒂𝒕𝒆̈ 𝒔𝒊 𝒏𝒋𝒆̈ 𝑳𝒊𝒏𝒅𝒋𝒆 𝒕𝒆̈ 𝒗𝒐𝒄𝒌𝒆̈𝒍 𝒃𝒓𝒆𝒏𝒅𝒂 𝑬𝒗𝒓𝒐𝒑𝒆̈𝒔?
/MekuliPress/