Çështja si të jetosh ka qenë e nevojshme për çdo kulturë, fe dhe shoqëri në histori. Si duhet t’i përballojmë sfidat e jetës? Cila është mënyra më e mirë për t’u sjellur dhe për ta treguar veten ndaj të tjerëve? Dhe si duhet të përballemi me sfidën përfundimtare: vdekjen tonë?
Stoicizmi, një filozofi e zhvilluar në botën antike, ka aq shumë për të na mësuar se si mund të jetojmë sot. Filozofët stoikë ishin të interesuar për praktikat e të jetuarit të një jete më të mirë, të virtytshme, qysh nga mënyra sesi të ndërtoni miqësitë tuaja e deri te ballafaqimi me zhgënjimet e përditshme.
Në këto rreshta, do të zbuloni se si të drejtoni një jetë të bazuar në Parimet Stoike, si t’i jepni përparësi asaj që është e rëndësishme dhe atyre që keni fuqinë për të ndryshuar, dhe si të shqetësoheni më pak për gjërat që janë të parëndësishme dhe jashtë kontrollit tuaj.
Do të merrni këshilla praktike nga filozofët e lashtë të cilët mund t’ju frymëzojnë për një jetë më të mirë.
Gjatë këtij leximi, do të mësosh:
- pse mençuria është virtyti më i rëndësishëm;
- pse vëzhgimi i përvojave tuaja përmes syve të dikujt tjetër mund t’ju ndihmojë të merrni vendime të arsyeshme; dhe
- pse një qëndrim i duhur ndaj vdekjes do t’ju ndihmojë të vlerësoni në maksimum jetën tuaj.
Stoicizmi ofron një udhëzues praktik dhe të arsyeshëm për të zgjidhur problemet dhe sfidat e jetës
Gjatë historisë, udhëheqësit fetarë, shkencëtarët dhe filozofët janë përpjekur t’i përgjigjen pyetjes: si mund të jetojmë një jetë të mirë? Si duhet të merremi me problemet e jetës, si t’i trajtojmë miqtë dhe fqinjët tanë, si të reagojmë ndaj fatkeqësive dhe në fund si të përgatitemi për largimin e përjetshëm?
Një filozofi që mund të sigurojë disa përgjigje është Stoicizmi, i kështuquajtur sepse themeluesit e tij u takuan në Stoa Poikile, që do të thotë «verandë e pikturuar» në Athinën e lashtë.
Stoicizmi filloi në Athinë rreth vitit 300 p.e.s. Ai lulëzoi dhe në 155 p.e.s, u përhap në Romë kur filozofët kryesorë stoikë u dërguan atje si ambasadorë. Ajo u zhvillua në Romë në një masë të tillë saqë Marcus Aurelius, një perandor Romak në shekullin e dytë pes, ishte vetë një filozof stoik.
Sidoqoftë, stoicizmi është keqkuptuar. Kur themi se dikush është stoik, nënkuptojmë se ata janë mjaft të durueshëm, duke toleruar atë që u ndodh atyre pa pyetje ose emocion.
Por në realitet, Stoicizmi nuk është aspak durim, dhe nuk ka të bëjë me shtypjen e emocionit. Bëhet fjalë për atë që mund të bëjmë për të udhëhequr një jetë të mirë. Bëhet fjalë për tre disiplina. Së pari, ajo e dëshirës, ose ajo për të cilën duhet dhe nuk duhet të synojmë; së dyti, veprimi, ose si duhet të sillemi; dhe së treti, vetpërmbajtja – si duhet të reagojmë ndaj situatave.
Kjo mund të tingëllojë pak teorike. Por për Stoikët e Lashtë, filozofia e tyre ishte lehtësisht e praktikueshme.
Marcus Aurelius, perandori-filozof, shkroi veprën e tij më të famshme, Meditime, si një udhëzues personal për vetë-përmirësimin e tij.
Një prej filozofëve stoikë më ndikues dhe një mendimtar që shpesh do të jetë udhëheqësi ynë në këto rreshta, ishte Epikuri. Një ish-rob i liruar romak me një këmbë të gjymtuar, Epikuri u bë mësues i filozofisë në shekullin e parë. Mendimi i tij regjistrohet në veprën e quajtur Enchiridion, që do të thotë “Doracak”, i cili na jep një të dhënë për pikëpamjen e tij praktike. Siç do ta shohim, ligjërimet e Epikurit u përqëndruan jo vetëm në teorinë e asaj që krijon një jetë të mirë, por në konsideratat praktike për çdo ditë.
Le të përfshihemi dhe të hedhim një vështrim në një nga parimet kryesore Stoike.
Jo gjithçka është nën kontrollin tonë. Përqendrohuni në ato që mund të ndikoni dhe mos u shqetësoni për pjesën tjetër.
Nga turravrapi gjithë ankth tek turbullirat e dietave që nuk kanë mundësi t’na heqin ato kilogramët e fundit, shumë prej nesh harxhojnë energji për gjëra që nuk mund t’i ndryshojmë.
Fatmirësisht, Stoicizmi ka këshilla për ne.
Një parim kryesor i Stoicizmit është dikotomia e kontrollit. Kjo do të thotë, siç na mësoi Epikuri, që ne duhet të shfrytëzojmë maksimumin e asaj që mund të kontrollojmë dhe të pranojmë atë që nuk është në fuqinë tonë për të ndryshuar.
Kjo këshillë është e njohur gjerësisht, por ndiqet gjerësisht vetëm prej pak vetëve. Çfarë fuqie kemi, ose kontroll, për të parandaluar një katastrofë ajrore? Shumë pak. Mund të zgjedhim nëse udhëtimi është i nevojshëm, dhe nëse po, cilën kompani ajrore të marrim. Ajo që nuk mund të bëjmë është kontrolli ose ndikimi i çdo gjëje pasi jemi ngjitur në ajër. Tani, duhet të pranojmë rrethanat që na janë dhënë, në këtë rast, duke u mbështetur tek aftësia e pilotit, kontrollorët e trafikut ajror, moti dhe faktorët e tjerë që janë jashtë kontrollit të tij. Të shqetësohesh më tej është një humbje energjie.
Pra, ky parim qendror i Stoicizmit nuk duhet të shihet si një nxitje për të mos bërë asgjë. Përkundrazi, ai të udhëzon fuqimisht për t’u përqendruar në gjërat që mund të ndikosh.
Stoikët na mësojnë se ne duhet të ndjekim virtytin moral në vend që të ndjekim pasuri, ose rehati në jetë.
Shumë filozofë të lashtë, përfshirë Stoikët vetë, argumentuan se ne duhet të ndjekim një virtyt moral mbi përfitimet materiale, si pasuria dhe rehatia.
Merrni betejat e njerëzve me peshën e tyre. Të irrituar gjatë nga kokëfortësia ata, përfundimisht zgjedhin të marrin nën kontroll zgjedhjet e tyre – duke ushtruar, duke ngrënë mirë dhe në sasi më të vogla. Ata arrijnë një fizik më të mirë, por jo trupin e hollë dhe muskuloz që dëshirojnë shumë. Faktorët përtej kontrollit të tij, siç janë gjenet e tij, e bënë atë qëllim të pa-arritshëm. Por me qëndrimin e një Stoiku, ata marrin kënaqësinë nga fakti se i kanë trajtuar me sukses faktorët nën kontrollin e tyre dhe mund të pranojnë rezultatin e përpjekjeve të tij me lehtësi.
Konsideroni dikë që është i përgatitur për një rritje në detyrë të mundshëme. Ajo mendon se mund ta marrë atë – ajo ka performuar mirë gjatë disa viteve dhe ka bërë gjithçka mundet për të siguruar sukses. Por ajo vuan agoninë e politikës së zyrës që dikush tjetër pa asnjë meritë mund ta fitojë pozicionin. Një qasje më e mirë do të ishte të mendonim si një Stoik. E kënaqur që ajo ka bërë atë që është në fuqinë e saj për të bërë, ajo mund të presë dhe të pranojë lajmin me qetësi, qoftë i mirë apo i keq.
Sokrati, i cili ndikoi shumë në stoikët dhe pjesën më të madhe të mendimit perëndimor, dha një model, megjithëse tepër ekstrem.
Kur një kundërshtar politik akuzoi Sokratin për mungesë respekti dhe përfundimisht e kishte dënuar me vdekje, Sokrati mund të kishte shpëtuar falë miqve të dobishëm dhe besnikë. Por ai nuk pranoi ta bëjë këtë, duke u thënë miqve të tij të mërzitur se ai duhej ta ruante pozitën e tij morale për të pranuar ligjin dhe sistemin e drejtësisë, pavarësisht keqpërdorimin e tij haptazi. Ne nuk duhet t’i ndryshojmë rregullat në rastet kur ato nuk na favorizojnë, argumentoi ai. Ai e pranoi vdekjen e tij për të ruajtur integritetin e tij, me koston e shpëtimit të miqve dhe familjes së tij.
Filozofia Stoike, megjithatë, është më pak pragmatike sesa kjo qasje e pavlefshme.
Stoikët nuk besojnë se pasuria, për shembull, duhet të shmanget. Në të vërtetë, duke pasur parasysh zgjedhjen, të qenit i pasur është më i preferuar sesa të mos qenit i pasur. Stoikët pranojnë që gjëra të tilla si pasuria, pavarësisht se ishin të preferuara, ishin të papërfillshme ndaj qëllimit të një jete morale, të virtytshme.
Pra, si mund ta zbatojmë virtytin moral mbi indiferentët e preferuar në jetën tonë? Mund të fillojmë duke pranuar se gjithçka ka një element moral.
Për shembull, një ditë, ndërsa autori tërhiqte para nga një ATM, ai ngriu. U kujtua papritur që banka e tij ishte përfshirë në investime të dyshimta moralisht dhe praktika pune të pandershme. Ai e kuptoi që e papërfillshmja e tij e preferueshme për të qenë në gjendje të merrte para të shpejtë binte në kundërshtim me virtytin e tij ose dëshirën e tij për të mbështetur sjellje të mira. Ai u fut në bankë, i tha një punonjësi të hutuar se donte të mbyllte llogarinë e tij për arsye morale, dhe më vonë u nënshkrua me një bankë që – megjithëse nuk ishte e pa të metë në sjelljen e saj – ishte më e virtytshme se zgjedhja e tij e mëparshme.
Pak prej nesh mund, apo duhet, të ndjekin shembullin ekstrem të Sokratit për t’i dhënë përparësi virtytit moral. Por të gjithë ne mund të konsiderojmë nëse më shumë nga vendimet tona në jetë mund të udhëhiqen nga një angazhim ndaj virtytit moral.
Tani le të shqyrtojmë se çfarë do të thotë vërtet virtyt.
Konceptet stoike të virtytit, që bazohen tek: mençuria, guximi, temperamenti dhe drejtësia, kanë qenë gjithmonë të rëndësishme.
Ne kemi parë që të jetosh me virtyt ishte e rëndësishme për Stoikët. Por çfarë do të thoshin saktësisht kur flisnin për një jetë të virtytshme?
Epo, Stoicizmi identifikoi katër aspekte të virtytit – temperamentin, guximin, drejtësinë dhe, më e rëndësishmja, mençurinë.
Temperamenti na lejon të kontrollojmë dëshirat tona instiktive, si shmangia e flirtit me një person të martuar. Guximi na jep forcën mendore për të vepruar mirë në rrethana të vështira, si të sillemi me një bullist. Drejtësia nënkuptonte – për Stoikët – trajtimi i të tjerëve me drejtësi dhe dinjitet.
Por sipas Sokratit, mençuria ishte “e mira kryesore”. Pse? Thjesht sepse është aftësia e vetme njerëzore që është e mirë në të gjitha rrethanat. Për shembull, është më mirë të jesh i pasur se i varfër. Por për të ditur se si të veprosh nëse gjendesh në secilën prej situatave, na duhet mençuri.
Qasja Stoike duket se ka diçka të drejtë.
Nëse shikojmë përreth nesh, ne mund të shohim njerëz që ilustrojnë këto virtyte sot.
Konsideroni Malala Yousafzai. Në moshën 11 vjeç, duke jetuar në Pakistan, ajo filloi të shkruante një blog anonim, ku përshkruante qasjen lokale të Talibanëve në edukimin e vajzave. Me kalimin e kohës, ajo u ngrit dhe bëri njëfarë buje. Më 9 tetor 2012, një burrë – duke ilustruar të kundërtën e këtyre vlerave – hipi në autobusin e saj shkollor, dhe pasi e pyeti si quhej, e qëlloi.
Malala mbijetoi. Dhe për çudi, ajo vazhdoi të avokojë për edukimin e vajzave, duke ndihmuar në sjelljen e legjislacionit të parë të Pakistanit duke krijuar një të drejtë në arsim. Malala demonstroi virtyt dhe bëri një ndryshim në botë. Ajo me të vërtetë po udhëheq një jetë të virtytshme, e përcaktuar nga temperamenti, guximi, drejtësia dhe mençuria.
Epikuri do ta kishte njohur Malalën si një shembull për të gjithë ne. Dhe siç do ta shohim, ai dhe të tjerët besuan fuqimisht në fuqinë e modelit për t’u ndjekur.
Vëzhgimi dhe imitimi i modeleve të sjelljeve stoike është një mënyrë efektive për të udhëhequr një jetë të mirë.
Të shqetësuar pasi kishin të bënin me praktikat e mënyrës së të jetuarit të jetës, Stoikët ishin tifozë të përdorjes së modeleve të roleve për të ilustruar sjelljen optimale.
Filozofi Romak Stoik Seneca shkroi një ese mbi natyrën e personit të mençur ose modelin ideal të rolit Stoik dhe mbajti si shembull kryesor një njeri të tillë, Marcus Cato.
Cato ishte një senator në Romë dhe ishte jashtëzakonisht i përkushtuar ndaj virtytit moral. Kur u bë komandant ushtarak, ai marshoi, hëngri dhe fjeti përkrah ushtarëve të tij, të cilët e donin për këtë. Ai ishte gjithashtu i pakorruptueshëm. Si administrator dhe mbledhës i taksave për ishullin e Qipros, ai nuk pranoi mundësi për t’u pasuruar, siç ishte normale në atë kohë. Në vend të kësaj, ai mblodhi me dinjitet dhe me ndershmëri taksat për t’u dërguar në Romë.
Kur Julius Cezari i shpalli luftë Republikës Romake dhe u përpoq të sigurojë pushtetin diktatorial për veten e tij, Cato e luftoi atë për të mbrojtur Republikën, institucionet dhe vlerat e saj. Përfundimisht, duke u përballur me humbjen, ai vrau veten në vend se të kapet, gjë që do t’i jepte Cezarit një fitore propagandistike.
Reflektimi i shembullit mund të na ndihmojë të gjithëve të udhëheqim jetën tonë me pak më shumë virtyt.
Stoicizmi mund të fuqizojë qëndrimin tuaj ndaj vdekjes
Në të vërtetë, shumë prej nesh kanë një frikë të bezdisshme nga vdekja. Është e kuptueshëm shqetësuese të konsiderosh realitetin që një ditë, vetëdija juaj nuk do të ekzistojë më.
Epikuri nuk i fshihte këto frikëra. Ai tha, “Unë duhet të vdes, a duhet? … nëse së shpejti, darkoj tani, pasi është koha për darkë, dhe më pas, kur të vijë koha, unë do të vdes “.
Epikuri na kërkoi të konsideronim grurin. Pse rritet gruri, pyeti ai. A nuk është thjesht që të piqet dhe më vonë të korrret? Ai po thoshte se, ashtu si gruri dhe të gjitha gjallesat, ne njerëzit rritemi, piqemi – ose maturohemi – dhe përfundimisht vdesim. Të lutesh që njeriu të mos vdesë është, tha Epikuri, të lutesh që gruri të mos rritet. Ne e konsiderojmë normale që gruri të korret dhe nuk i japim ndonjë mendim tjetër. Dallimi i vetëm midis nesh dhe grurit është se ne jemi të aftë të reflektojmë mbi vetë vdekshmërinë tonë. Por kjo nuk e ndryshon realitetin; vetëm sepse kemi vetëdije, dhe gruri jo, pse duhet të humbim kohë dhe energji nga frika e vdekjeve tona?
Stoikët argumentuan se duhet t’ia kujtoni vazhdimisht vetes përkohsmërinë e gjërave, përfshirë njerëzit. Në këtë mënyrë, do ta pranoni më mirë vdekjen dhe do ta vlerësoni më shumë jetën.
Epikuri tha që, kur bëhet fjalë për gjërat dhe njerëzit me të cilët jeni bashkangjitur, duhet të kujtoni natyrën e tyre. Kur puth gruan ose fëmijën tënd, tha ai, thuaji vetes se po puth një qenie të përkohshme.
Kjo duket pak tronditëse në fillim. Por ajo që po na mëson Epikuri nuk është se duhet të jemi indiferentë ndaj njerëzve. Përkundrazi, ai po sugjeron dy gjëra. Së pari, ne duhet të përballemi me realitetin që të dashurit tanë janë të përkohshëm. Dhe së dyti, për këtë arsye – që partnerët tanë ose fëmijët tanë mund të ndjekin rrugëtimin e tyre, ose në fund, të mos jenë më – ne duhet ta kujtojmë sistematikisht veten sesa të çmuar janë për ne.
Ne, sipas Stoikëve, duhet ta marrim seriozisht vdekshmërinë. Por në vend që të hapim shtegun stresit në pritje të vdekjes, duhet të gjejmë përkujdesin dhe vlerësimin për jetën.
Ndalo dhe reflekto; vish këpucët e të tjerëve dhe do të trajtosh më mirë provokimin dhe fatkeqësinë.
Në jetën moderne, është e lehtë të provokohesh në zemërim ose zhgënjim nga çdo numër acarimesh të ditës, nga një koleg fyes deri tek pasagjeri i pakonsideruar që ha ushqim me aromë të rëndë në një autobus të mbushur me njerëz.
Stoicizmi na mëson të mos reagojmë impulsivisht ndaj këtyre provokimeve.
Një fyerje ose një bërryl në shpinë në një autobuz të mbushur është në vetvete i padëmshëm. Për t’u dëmtuar në një situatë të tillë kërkon që mendja juaj të reagojë ndaj saj dhe të besojë se po dëmtoheni. Por nëse praktikojmë shmangien e një reagimi të menjëhershëm ndaj provokimeve të tilla, atëherë mund të ulim impulsin tonë ndaj zemërimit, zhgënjimit ose formave të tjera të pasionit.
Epikuri tha që ne duhet ndalojmë “një moment para se të reagojmë” ndaj situatave të tilla. Sikur të ishte gjallë sot, ne mund ta imagjinonim atë duke na rekomanduar kur provokohemi të marrim frymë thellë për një moment dhe të bëjmë një shëtitje përreth.
Një mësim tjetër i dobishëm është për metoda e tjetërsimit. Kur ju ndodh diçka irrituese, merrni parasysh se si do ta vlerësonim këtë ngjarje nëse do të ndodhte me dikë tjetër.
Për shembull, nëse thyeni një gotë, mbase atë për të cilën s’keni ndonjë pëlqim të veçantë, mund të reagoni me ndonjë trishtim të vogël ose acarim në ngathtësinë tuaj. Por nëse do të shihje një mik duke thyer një gotë, shpejt mund të thuash “fat i keq, mos e vrit mendjen” dhe pastaj s’e mendojmë më gjatë. Ka një mësim në mënyrën se si reagojmë ndaj fatkeqësive të vogla të të tjerëve; ne duhet të pranojmë fatkeqësitë e të tjerëve me një barazi më të madhe.
Kështu që herën tjetër dikush është i pasjellshëm me ju dhe zemërimi fillon të rritet brenda jush, ndaloni për një minutë. Reflektoni për situatën tuaj dhe vendoseni në kontekstin e fatkeqësive të të tjerëve dhe mund të gjeni se mund të qëndroni më të qetë mes fatkeqësive të jetës.
Kujdesuni të investoni në miqësi vërtet të mira dhe në biseda të mira për një jetë më të mirë.
Sa miq të vërtetë keni? Në një epokë të ndërlidhjes në media sociale, mund të duket se fjala “mik” është disi e paqartë.
Grekët e lashtë ishin mjaft me fat që të kishin një fjalor më të pasur se ne, dhe filozofi Aristoteli foli për tre lloje miqsh, vetëm një prej të cilëve Stoikët i konsideronin të rëndësishëm.
Së pari, miqësi për interes, që do të thotë marrëdhënie të bazuara në avantazh të ndërsjellë. Mendoni për veten dhe parukjeren tuaj të preferuar. Ajo nuk është dhe aq mike e afërt, por e kaloni mirë së bashku, bisedoni për jetën tuaj, dhe, natyrisht, ju të dy përfitoni nga marrëdhënia.
Së dyti, miqësi për kënaqësi. Konsideroni këtu miqtë tuaj të klubit, vajzat me të cilat dilni shpesh, grupi i kalçetos. Ne do t’i quajmë miq, por marrëdhënia nuk ka pse të jetë veçanërisht e thellë, thjesht duhet të sjellë një kënaqësi hera herës.
Së treti, miqësia për të mirën. Sot, ne mund të quajmë miq në këtë kategori miqtë tanë të vërtetë ose të afërt – njerëzit me të cilët gjejmë një afërsi në personalitet që nuk kërkon marrëdhënie biznesi ose një hobi të ndërsjellë për mbështetje.
Stoikët do të argumentonin se vetëm miqësitë e së mirës meritojnë të quhen me të vërtetë miqësi. Ata nuk do ta mohonin rëndësinë e të tjerëve, por i klasifikojnë si të papërfillshme të preferueshme: gjëra krejtësisht të arsyeshme për të pasur, por më pak të rëndësishme sesa aspektet e virtytshme të jetës suaj.
Stoikët gjithashtu dhanë këshilla edhe si ta kaloni kohën me miqtë tuaj. Duhet, argumentoi Epikuri, të flisni më pak për gladiatorët, sportet dhe ushqimet dhe më shumë për gjërat e rëndësishme në jetë. Epo, ne nuk flasim shumë për gladiatorët sot, por harxhojmë shumë kohë duke folur për yje sportive, aktorë dhe të famshëm të tjerë. Për Epikurin, tema të tilla ishin banale dhe boshe. Mund të jetë më e lehtë të bisedosh për albumin e fundit të Beyoncé sesa të flasim për ndërtimin e një jete të mirë. Por Stoikët nuk u interesuan shumë për atë që ishte e lehtë, duke preferuar atë që ishte shpërblyese dhe e virtytshme.
Pra, provojeni. Ndonjëherë, gjatë darkës ose pijeve, nxitni një bisedë për një temë më sfiduese, mbase bazuar në diçka që keni lexuar që mund t’u interesojë miqve tuaj. Me kalimin e kohës ju mund t’i shihni festat dhe miqësitë tuaja si më të dobishme.
Mesazhi kryesor:
Stoicizmi mund të na drejtojë drejt një jete më të mirë. Nuk është domosdoshmërisht e lehtë – asgjë që i jep përparësi virtytit moral. Por në pranimin e asaj që ne mund dhe nuk mund ta kontrollojmë, duke u përqëndruar në sjelljen me virtyt dhe duke reflektuar me kujdes emocionet dhe përvojat tona, ne mund të marrim vendime më të mira dhe të jetojmë një jetë më të virtytshme.
Këshillë për t’u zbatur që nga ky moment:
Reflektoni një ditë para se të flini.
Gjeni një vend të qetë në shtëpi para se të flini dhe të reflektoni ditën. Konsideroni dukuri të rëndësishme – një ndërveprim i vështirë me një koleg, ose një moment ndihmësie ndaj partnerit tuaj. Çfarë keni mësuar nga këto momente? A keni rënë në zakone të këqija apo ves? A mund ta kishe trajtuar një situatë më mirë, me më shumë konsideratë? Reflektimi i sinqertë, çdo ditë, do t’ju ndihmojë t’ju drejtojë drejt një jete të mirë.