Adem Nimani
Një kronikë e tërë vrasjesh në fshatrat e trevës së Runikut, dëshmon se
regjimi i Beogradit për gati njëqind vjet u përpoq të zbatonte pikë për
pikë Planin e Vasa Çubrilloviqit.
Akoma pa u varrosur të vrarët e të masakruarit, kur akoma tymonin
shtëpitë e djegura rrafsh me tokë, Serbia nisi vendosjen e kolonëve – së
pari në pikat më strategjike afër rrugëve kryesore të Kosovës. Këtë
periudhë që nis më 1912, të gjithë ata shqiptarë që shpëtuan nga zjarri i
luftës e quanin pushtimi i parë serb. Më 1914 fillon Lufta e Parë
botërore, pikërisht me fajin e Serbisë. Austro-Hungaria sulmoi Serbinë
dhe kjo iku me ushtarë e me civilë, drejt detit në dy drejtime. Por,
shqiptarët sikur harruan masakrat e Ushtrisë serbe që kishte depërtuar
deri në Durrës dhe krejt afër Vlorës. Më 1918 Serbia vazhdoi kolonizimin
e lënë në gjysmë, me përkrahje të madhe edhe nga shtetet fituese të
Luftës së Parë Botërore.
Plani serb ishte: kolonizim dhe kurdisje incidentesh mes kolonëve dhe
shqiptarëve vendës. Kështu p.sh., pas dështimit të vrasjes së Sinan
Shalës nga Leqina, kufoma e kolonit të vrarë dërgohet në oborrin e
Maksim Tomasheviqit në Syriganë. Në raportin e tij për eprorin në
Zveçan, komandanti i xhandarmerisë së Runikut shkruan:
“Megjithëse, me ditë të tëra kemi kontrolluar për armë shumë shtëpi e
kasolle arnautësh; megjithëse kishim planifikuar edhe mundësinë e
ballafaqimit të armatosur me Sinan Shalën, asgjë nuk shkoi sipas planit.
Kemi informata se Maksim Tomasheviqi nga Suhogerlla po iu ndihmon
arnautëve. Ai është i vetmi serb (rajë) që ka autoritet dhe të cilin e
nderojnë të gjithë arnautët. Por, e dimë se është anëtar i Partisë
Socialdemokratike serbe të (Dimitrije) Tucoviqit. Partia Radikale neve
na kanë urdhëruar të kurdisim likuidimin e tij, pasi së shpejti do të
mbahen zgjedhjet dhe Maksimi merr të gjitha votat e arnautëve, e ne e
dimë mirë se ata janë shumicë. Ishim të bindur se Sinan Shala që jetonte
vetëm me të ëmën në një kullë guri, nuk ka armë. Më herët e dinim se
Selman Kadria nga Kostërci e ka shok besnik Sinanin dhe mund t’i japë
armë, por e vramë Selman Kadrinë dhe për këtë i kemi raportuar
Naçallnikut në Zveçan.
Në mbrëmje vonë e rrethuam Sinanin, por ai ishte ngujuar në kullë. Kemi
shkrepur disa batare drejt shtëpisë. Pasi nuk pati reagim nga Sinani,
ishim të bindur se nuk ka armë. Vendosëm t’ia thyejmë derën dhe ta
vrasim brenda. Koloni i parë që ka mësyrë derën është goditur nga pushka
e Sinanit. Pas goditjes, koloni është rrezuar nga shkallët dhe ashtu e
kemi tërhequr zvarrë deri në fund të arave të lagjes se Shaljanëve të
Leqinës. Sinani ka vazhduar të na godas me plumba gjatë gjithë
tërheqjes.
Me kolonin e vdekur, na u desh të zbatojmë planin rezervë të cilin e
keni bërë ju, për likuidimin e Maksim Tomasheviqit në Syriganë. Të
vrarin nga Sinan Shala e kemi bartur deri në Syriganë dhe Maksimit ia
kemi lënë në derë të oborrit.
Kemi shkrepur dy rafalë dhe e kemi thirr Maksimin, ashtu siç keni thënë
ju. ‘Na vrau Maksimi, na vrau Maksimi’. Të nesërmen Xhandarmëria e ka
arrestuar Tomasheviqin në shtëpi, me akuzë se ka vrarë kolonin i cili ka
shkuar kinse për të pirë tek ai. Maksimin e dërguam në Burgun e
Shkupit.
Është keq që Maksimin e lidhur në pranga e kanë parë të gjithë arnautët
dhe të gjithë e kanë ditur se ai nuk është vrasësi. Sinan Shala nga
Leqina, atë natë ishte larguar nga shtëpia, të cilën e kanë kontrolluar
xhandarët të nesërmen në mëngjes. Nuk kemi asnjë informacion për te, por
mendojmë se ai mund të ketë ikur në Shqipëri”.
Në Kosovë tashmë ishin vendosur mbi dhjetë mijë kolonë serbë dhe po
vazhdonte vendosja e të tjerëve në thellësi të territoreve shqiptare. Në
11 fshatra afër Runikut u vendosën gati më shumë kolonë sesa që ishin
shqiptarë vendas. Madje, në këtë pjesë strategjike të Kosovës,
kolonizimi vazhdoi edhe pas Luftës së Dytë Botërore. Afër Runikut u
ndërtua një vendbanim i tërë kolonësh nga Mali i Zi. Ata u larguan të
pasuruar dhe të punësuar, pasi shitën tokën që më parë ua kishin
konfiskuar dy herë shqiptarëve (pjesën më të madhe të tokave të fshatit
të sotëm Çitak). Edhe sot ai vendbanim dallohet nga larg pasi ishte bri
rrugës kryesore që lidhë Pejën me Mitrovicën.
Gjatë këtij procesi kishte vrasje të shqiptarëve nga kolonët, dhunë të
përditshme, konfiskim të drithit e të bagëtisë, ndalimin e qarkullimit
të lirë të njerëzve dhe prishjen me çdo kusht të marrëdhënieve mes
shqiptarëve vendas dhe kolonëve. E njëjta ndodhi edhe gjatë Jugosllavisë
së Titos. Ato u bënë më evidente pas vitit 1990 kur Sllobodan
Millosheviqi e suprimoi Kushtetutën e Kosovës. Kështu, dëshmitë e kohës
flasin për kurdisjen e dhunimit të një gruaje serbe, motër mjekësore nga
Syrigana. Në raportimin e fundit të policisë së rajonit të Runikut,
thuhet:
“Dy burra serb nga fshati Uçë, për një kohë e ndjekin serben kur po
shkonte në punë, ku pret autobusin në mëngjes dhe kur kthehet nga puna.
Me një veturë, në mëngjes dalin në kohën e duhur dhe e marrin me dhunë
këtë grua, e fusin në veturë dhe e shpijnë rrugës se mbuluar me shkurre,
mes Lagjes së malazezëve dhe Banjës. Ata gjithnjë flisnin shqip dhe me
këtë rast e thërrasin njëri-tjetrin me emra shqiptarësh. Pasi e
përdhunojnë, gruan serbe e lanë në rrugë. Në fillim u përhap lajmi se
shqiptarët e dhunuan një serbe që po shkonte në punë. Por, në burgun e
Dubravës akoma ishin duke punuar shumë gardianë shqiptarë. Një prej tyre
ishte nga fshati Izbicë. Ai, duke pritur autobusin për të shkuar në
punë në Dubravë të Istogut, në anën e kundërt të drejtimit të rrugës,
kishte ndjekur me vëmendje veturën e kuqe duke dal nga rruga e Uçës dhe
duke udhëtuar në drejtim të Runikut. Polici, pasi dëgjon lajmin për
përdhunim, kupton kohën kur ka ndodhë, aktivizohet menjëherë duke
njoftuar të tjerët policë për ngjyrën dhe tipin e makinës me dy
udhëtarë. Dy serbë nga Uça u zunë në befasi dy-tre ditë pas dhunimit dhe
pushteti akoma i painstaluar mirë serb, në vitin 1990, doli huq dhe
pranoi aktin duke dënuar dhunuesit serbë me nga gjashtë vjet burg”.
Në fshatrat Runik, Banjë, Syriganë, Radishevë, Kotorr, Kostërc, Qubrel,
Vitak, Padalishtë. Leqinë kishte akoma kolonë, Serbia me ligj ndaloi
shitblerjen e pronave mes shqiptarëve dhe serbëve të mbetur. Mbahet mirë
mend rasti i Sylë Izbicës i cili bleu tokat e dy familjeve të serbëve
që jetonin aso kohe në Leqinë. Syla bleu tokën me shtëpi nga Danili dhe
Toma, dy bijtë e Purkut. Me herët këta kolonë ishin vendosur në tokat e
Qelajve të Leqinës. Mbi dhjetë vjet, pushteti serb nuk e lejoi Sylën ta
punojë atë tokë. Syla përjetoi shumë ditë nëpër duar të policisë pa
asnjë faj. Pushteti e akuzonte Sylën se ka bërë presion mbi serbët e
përmendur dhe pronën e ka blerë me dhunë, ndonëse Toma e Danili kishin
deklaruar para çdo organi se vet e kanë shitur tokën me dëshirë.