Ajo që ndodhi me redaksinë e gazetës “Drita” pas Plenumit IV të KQ të Partisë, ka qenë një dramë e tmerrshme, për të cilën është folur pak.
E fashitur në bujën që shkaktoi në këtë kohë arrestimi i Fadil Paçramit dhe Todi Lubonjës, dy zyrtarë të lartë që drejtonin sektorin e kulturës dhe artit, mbeti në skaj të kujtesës shoqërore, por jo të atyre që e hoqën në lëkurë.
Grushti vrastar i shefit të regjimit, që e stigmatizoi “Dritën”, çerdhe të liberalizmit, shkaktoi pasoja të rënda mbi supet e brishta të gazetarëve të saj.
“Dy syresh vranë veten, ngaqë nuk i bënë dot ballë sulmit tinëzar, ndërkohë kryeredaktori, një komunist idealist, përfundoi fshesaxhi në qytetin e Memaliajt”. Me lot në sy e veçon këtë fakt tragjik poeti Thanas Dino dhe aty për aty, kujton çastet tragjike të dy kolegëve e miqve të tij fatkeq.
“I pari ishte prozatori Faik Ballanca, që i dha fund jetës me dy plumba në shtëpi. Pas tij u vetëflijua poeti me zërin e veçantë, Viktor Qurku, duke u hedhur nga shkëmbi i fshatit të tij, Çorraj, pasi pyeti nënën a kemi kafe në shtëpi”.
I mbijetuari nga ai sulm i egër ka ruajtur në kujtesë gjithçka nga ato ditë të tmerrshme kur gjithë shteti “me partinë në ballë” merrej “me devijimin” e “bukëshkalëve”, nga vija politike e Partisë”, siç i etiketonte propaganda komuniste krijuesit e Lidhjes së Shkrimtarëve. “Fiku i detit” dhe autori i tij, para Plenumit IV, ishte bërë objekt goditje në plenumin e poezisë të zhvilluar me orientim të KQ të Partisë para plenumit famëkeq për ndikimet e huaja në art dhe letërsi. Enveri, në këtë të fundit, krahas “tablosë” së përgjithshme, do merrej drejtpërdrejt dhe me “poetin që do të bëhet fik deti”. Thanas Dino, në vijim të rrëfimit për “Panorama”, për herë të parë bën publike kujtimet e tij nga ato ditë të tmerrshme, ku “plumbi” i luftës së klasave, sikundër shprehet ai, mund të të kafshonte për hiçgjë, mjaftonte që dikush të të vinte gishtin se stonoje me vijën e Partisë…
Zoti Thanas, a ju kujtohet si u bë objekt i Plenumit IV të KQ të partisë poezia juaj “Unë jam fik deti”?
Plenumi IV ishte fundi i sulmit mbi “Fikun…”. Fushata kundër tij kishte nisur qysh herët. Pas zhurmës në shtyp, erdhi goditja tronditëse në Plenumin IV. Jo Plenumi i Partisë. Plenumi IV i poezisë. Atë stinë kish nisur fushata e plenumeve që bëheshin për të gjitha artet me radhë, ku kalonte në skaner e gjithë krijimtaria letrare. I pari ishte ai i poezisë që u zhvillua më 15 mars ‘73. E kam në sy si tani. Sa herë e kujtoj, më dridhet mishi. Salla e madhe e mbledhjeve ishte plot. Si asnjëherë. Të gjithë ata që flisnin, me ndonjë përjashtim të rrallë, shigjetonin vjershat e mia. “Fiku i detit” ishte zgjedhur objektivi kryesor i tyre. Si të qe një manifest fashist.
Ato katër vargje kishin trazuar dynjanë. Krejt pa shkak. Ç’të të them? Isha ulur diku nga krahu i majtë i mesit të sallës dhe dëgjoja si i shastisur. Nuk më kujtohet kë kisha pranë. Më dukej vetja si në ëndërr. Sa mirë të ishte e tillë! Po jo. Ai ishte një gjyq i paparë. Një gjyq i tmerrshëm për një varg, për një fabul. Nuk pata durim t’i dëgjoja deri në fund. Aty për aty nxora një letër dhe nuk di ç’fillova të shkarravis. Ndërkohë, ata vazhdonin. Vazhdonin sikur të kishin përball një kanibal. Pas dy orësh erdhi pushimi i parë. Mora frymë lirisht dhe u çova. Thashë se shpëtova nga ajo breshëri e tmerrshme. U çova, po nuk dija nga më çonin këmbët. Në korridor më kapi për krahu Mehmet Elezi, një shok i kursit dhe m’u drejtua gjithë shpoti: “Një fik deti bëre o Thanas dhe na hodhe në det të gjithëve”. Dhe ti më duheshe, mendova…
I njihje ata që kritikonin poezitë e tua?
Gati të gjithë, me ndonjë përjashtim të rrallë. Pjesa më e madhe e tyre ishin ndër kritikët dhe shkrimtarët më në zë të kohës…
Po ata të njihnin?
Fizikisht shumë pak prej tyre më njihnin. Unë isha i ri, i futur rishtazi në radhët e krijuesve. Pak i njohur me plejadën e shkrimtarëve dhe poetëve me emër. Vetëm me ndonjërin që më ishte dhënë rasti të takohesha në redaksinë e “Dritës”. Çuditërisht në kumtesat e tyre të stërzgjatura lakohej emri i Thanas Dinos sikur të kisha vite në rrethin e shkrimtarëve profesionist…
Ndërkaq, nuk pati ndonjë syresh që të doli në mbrojtje?
Teodor Laço ishte nga të rrallët që më doli në mbrojtje. Në një nga seancat ai u ngrit në këmbë e tha, ne merremi me një djalë të ri që ka botuar a nuk ka botuar 20 vjersha dhe nuk merremi me ata që u janë kthyer librat në karton. Thanasi është djalë plot energji. Nuk bën kështu. Duhet të gëzohemi që na vjen një talent premtues si ai. Mirënjohje për jetë për ty Teodor, thashë me vete. Ai ishte zemër njeriu dhe na donte.
Po Kadareja dhe Agolli si reaguan përballë këtij rrebeshi kundër teje?
Kadareja as ua vinte veshin këtyre kritikave bajate. Drejtpërdrejt kundër kësaj fushate denigruese ai reagoi në mbledhjen e kolegjiumit të redaksisë që u zhvillua pas Plenumit të famshëm. Aty u ngrit e tha me një ton revolte se një sulm i tillë ishte i panevojshëm. Madje, shkoi më tej duke u shprehur: “Përgjegjësinë për Moikom Zeqon e Thanas Dinon e mbaj unë, po t’u thosha unë mos i botoni ato vjersha, nuk do t’i kishin botuar”. Sa për Agollin nuk më kujtohet çfarë qëndrimi mbajti…
E ka përmendur Plenumin e poezisë që kryqëzoi “Fikun e detit” edhe Bashkim Shehu, djali i ish-Kryeministrit të vetëvrarë në rrethana të dyshimta. Njiheshit atëherë me të?
Me Bashkimin jam takuar për herë të parë në një nga pushimet e atij plenumi. Nuk mbaj mend kush më ftoi për kafe te “Flora”. U bëmë tre-katër veta bashkë. Një djalë i ri, i gjatë, që më rrinte në të majtë më pyeti për emrin, kuptohet pa e ditur se fliste me autorin e “Fikut…” Thanas Dino, më quajnë, i thashë aty për aty. Pse nuk thua që ti e ke mbajtur në krahë gjithë këtë ditë të sotme, m’u drejtua me një ndjenjë humori. Nga je? E pyeta aty për aty. Nga Çorrushi, m’u përgjigj. Nga?, i thashë sikur nuk e kisha dëgjuar mirë. Sakaq, shoku që kisha në krah m’u afrua dhe më shpjegoi: “Është Bashkimi, djali i Mehmet Shehu”. U gëzova që e njoha. Më kishte folur gjatë për të Ismail Kadareja. E dija që kishin miqësi bashke. Mirë për të më kishte folur ndërkohë profesor Ali Xhiku. “Është djalë xhevahir, më kishte treguar ai”, del një kokë mbi studentët e tjerë. Qysh prej asaj dite krijova një lloj shoqërie me Bashkimin. Kemi qëndruar e biseduar disa herë bashkë. Ishte krijues me talent dhe me qasje interesante në krijimtari…
Kadareja ka qenë nga të rrallët që ka shpërfillur kritikët e “Fikut të detit”. Kishit lidhje me të në atë kohë?
Miqësinë me Kadarenë e kam krijuar qysh kur isha student. Ai dallonte shumë me pedagogët e tjerë. Së paku mua më dukej si një univers më vete. Po jo vetëm mua. Për tërë kursin tonë ai ishte perëndia. Kam pasur rastin të bisedoj shtruar me të. Më interesantet kanë qenë ato që bënim në mbrëmje vonë në shtëpinë e tij. Për herë të parë në shtëpinë e Kadaresë kam qenë kur isha student i vitit të dytë. Asokohe, ai jetonte në shtëpinë e vjetër. Pak më vonë kaloi te shtëpia tjetër, te pallati i ri në qendër të Tiranës, në krahë të 15- katëshit. Natyrisht që folëm për krijimtarinë, për poezinë dhe rrymat e reja, për romanin dhe gjinitë e tjera. Çdo ndërhyrje e tij ishte një leksion më vete. Një leksion që të vinte në mendime. Një moment, duke përmendur përkujdesjen për mesazhin e veprave letrare, Ismaili m’u drejtua: E ke lexuar tregimin “Mina” që kam shkruar kohët e fundit?
Si jo, i thashë. Ishte një tregim i shkurtër që ishte botuar te “Drita” dhe kishte kaluar pa rënë në sy, siç nuk ndodhte herë tjetër me krijimet e Kadaresë. “Më çudit fakti,- vazhdoi ai,- që askush nuk e ka kuptuar fabulën e tij. As më shumë dhe as më pak, ai tregim është shkruar për bazën e Vlorës, po nuk i ka shkuar askujt në mendje”. Pak a shumë tregimi bënte fjalë për një fshatar nga një fshat anë deti që kishte gjetur një ditë një minë-fuçi dhe ishte gëzuar. E kishte marrë atë në shtëpi, duke futur kështu të keqen brenda. Nuk kaloi shumë dhe fshatari i gjorë e kuptoi çfarë kishte bërë. Atëherë kishte lajmëruar xhenierin ta çmontonte. Kaq ishte i gjithë tregimi. Fare i shkurtër, shkruar tjetër lloj. Aty ishte fati i Bazës së Vlorës, Pashalimanit. Në fund të fundit, ajo nuk ishte gjë tjetër veçse një fuçi, të cilën ne e morëm me duart tona. Dhe mund të na kushtonte shtrenjtë…
Nga Plenumi IV i poezisë te Plenumi i IV i KQ të Partisë. Pra, nga marsi në qershor të ‘73. Çfarë ndodhi me autorin e “Fikut të detit”?
Ka qenë një periudhë e vështirë, shumë e vështirë. Nga më të vështirat e jetës sime. I kryqëzuar sikur t’i kisha prishur unë të gjitha kisha e xhamitë, prisja nga dita në ditë vendimin ogurzi. Kthim mbrapa nuk kishte. Që do ikja nga “Drita”, kjo nuk diskutohej, por e keqja nuk kishte fund. Përvoja e të tjerëve të gjendur në të tilla situata, për finale kishte pasur burgun. Burgu, o sa i tmerrshëm! Sinjalet dita-ditës bëheshin edhe më tunduese. Menjëherë pas Plenumit të poezisë më hoqën të drejtën e botimit. Prej aty e deri sa më larguan nga “Drita” botova pa emër. Ishte ky një rregull paradoksal. Që në thelb nënkuptonte faktin se isha i padëshirueshëm. I padëshirueshëm për “Dritën”, për Partinë, për Lidhjen e Shkrimtarëve…
Kur u larguan nga “Drita”, po me gazetarët e tjerë të redaksisë, çfarë ndodhi?
Plenumi IV i KQ prodhoi një tërmet të jashtëzakonshëm për kolektivin e “Dritës”. Një tragjedi të paparë. Po, po tragjedi. Të gjendur nën presionin e papërballueshëm dy kolegët e mi u vetëflijuan. Prozatori i talentuar, Faik Ballanca, vrau veten në shtëpi. Poeti me zërin e veçantë, Viktor Qurku, u vetësakrifikua duke u hedhur nga shkëmbi i fshatit të tij Çorraj, pasi pyeti nënën a kemi kafe në shtëpi moj nënë. Ndërkohë, kryeredaktori i gazetës, Ibrahim Uruçi, militant komunist përfundoi fshesaxhi i rrugëve në Memaliaj. Unë dhe Sulejman Matua u shfarosëm nga redaksia me urdhër të prerë. Kjo ishte finalja e atij tërmeti në “Drita”. E dhimbshme sa nuk ka. Një dramë e paprecedent. Në sulmin vrastar ndikoi ndër të tjera lufta e paprecedent mes konservatoreve dhe krijuesve novatorë si dhe komentet e miqësitë midis shkrimtarëve. Një pjesë nga të rinjtë u goditën si “këlyshë” të Ismail Kadaresë, ndërkohë që vetë “Drita” u stigmatizua si fole e liberalizmit dhe limer i Fadil Pacramit e ndonjë tjetri.
Kush ua komunikoi vendimin për largimin nga gazeta “Drita”?
Nuk e dinim se çfarë përmbante ai vendim, si e arsyetonte largimin zyrtarisht, nuk e pamë asnjëherë, por një gjë e dinim, do iknim me patjetër, për ne nuk kish më vend në Lidhje, aty ishim të padëshiruar. Moikomin dhe mua, me sa kam kuptuar më vonë, na mbrojti mosha e njome dhe biografia familjare. Gjergj Zhei më tregoi një ditë se e kishte pyetur Piro Kondi për ne të dy dhe ai i kish thënë fjalët më të mira. Largimin nga “Drita” na i komunikoi Dritëroi. Një paradite na thirri në zyrë dhe na lexoi karakteristikat e punës. Kuptohej pse ishte fjala. Vërejtjet që përshkruheshin aty, ishin ku e ku më të buta se kritikat e pamëshirshme që s’kishin të reshtur atë mot. Dikush na pati thënë se bëheshin dy palë karakteristika, një që lexohej zyrtarisht dhe tjetra jo, po gjithsesi nuk jam i sigurt për këtë. Ky ishte momenti i fundit në Lidhje. Vendimi me sa dukej ishte marrë nga kupola lart.
Si e morët vesh që Enveri ju kishte përmendur me emër në raportin e Plenumit IV?
Enveri më kishte përmendur më herët me emër në takime të ndryshme. Madje me ton të ashpër: “Ç’është ky poet që do të bëhet fik deti?! Akoma te ‘Drita’ ky kalemxhi bulevard esh?!”. Këto lajme tronditëse mi sillte në konfidencë një miku im që punonte te gazeta “Bashkimi”. Nuk ishte llafe rrugësh. Shoku im që punonte në një zyrë me djalin e sekretarit personal të Enverit, të ndjerin Maksim Kroi, kishte mësuar prej tij ato që konsumoheshin në zyrën e diktatorit në atë periudhë. Me një fjalë të keqen që më priste e kisha mësuar para Plenumit IV. Plenumi i IV u mbajt në fund të qershorit. Po atë ditë doli broshura e Enver Hoxhës “Të thellojmë luftën ideologjike kundër shfaqjeve të huaja dhe qëndrimeve liberale ndaj tyre”. Teksa rrinim në zyrë si të ngrirë, Moikomi si më i paduruari doli ta merrte në librarinë më të afërt. U kthye pas pesë minutash me të në duar. Fillova të shfletoj gjithë ankth. E hapa në faqen ku ishin përmendur vjershat. Rrufe në kokë. Ç’të lexoja. “Ndikimet e huaja, kapja pas problemeve intime, tema e vetmisë kur autori shndërrohet në kërmill, në fik deti e absurditete të tjera, fenomene që lidhen me ndikimin…”. Nuk mund ta çoja më tej. Fakti që Enveri merrej drejtpërdrejt me “Fikun e detit”, thoshte gjithçka për fatin tim. “Ja ç’të bëri fiku”, m’u kthye disi me shpoti Moikomi. “Të bëri atë që nuk ta priste mendja”, u hodh një tjetër. “Se mos vetëm Fiku, shtoi Moikomi, me këtë furtunë që ka nisur të gjithë në B.. në ball e kemi”…
Me një fjalë u dënuat për ndikime të huaja dhe aktivitet kundër vijës politike të partisë shtet..
E kam thënë gjithmonë që ajo ishte një pranverë e shkurtër në dimrin e egër stalinist shqiptar. Ne që u goditëm ishim thjesht viktima që nuk kishim të bënim me ndikime të huaja, me disidencë politike apo me veprimtari kundër partisë e shtetit, sikundër na etiketoi regjimi. Ajo çfarë trumbetohej “aktivitet antiparti”, nuk ishte gjë tjetër veçse një sprovë për më shumë liri dhe krijimtari të çliruar e novatore. E vërteton sidomos këtë qasje qëndrimi politik pas vitit ‘90 i pjesës dërrmuese të atyre që u ndëshkuan në Plenumin IV, siç ishte Xhevair Spahiu, Faslli Haliti, Mojkom Zeqo etj., të cilët mbetën të majtë dhe të vendosur si të tillë deri në fund.
Si rrodhi jeta juaj pas kësaj?
E ngjashme dhe e pangjashme me jetë të tjera njerëzore, me të mirat e me të ligat, të përpjeta e tatëpjeta, por me vulën e zezë e të nxehtë që mund të ta tregonte gjithkush kur të donte. Se isha i padëshiruari, alias kundërshtar i regjimit, i ndëshkuari drejtpërdrejt nga Enveri. Nga bulevardet e Tiranës përfundova në Picar të Kurveleshit. Plot pesë vjet aty mësues i thjeshtë. Pesë vjet për të qenë mirënjohës përjetë njerëzve të mirë e fisnik të këtij fshati. E kam shprehur dhe e them me bindje se në qoftë se nuk do isha dërguar aty po në një vend tjetër, jeta ime mund të kish rrjedhur në mënyrë dramatike. Picari më zbuloi sekretin e një kodi të lashtë të kësaj zone të thellë. Ka një zakon të hershëm Labëria, që nuk e jep të “huajin” me një fjalë të ardhurin. Kështu ndodhi edhe me mua.
Atyre njerëzve u detyrohem shumë për sjelljen bujare dhe mënyrën fisnike si më morën në mbrojtje, ndërkohë që kush nuk më kishte goditur. Kam vënë re se në popull ka një opozitë, disidencë të fshehtë dhe të thellë, ai e simpatizon atë që ndëshkohet, hiqen për riedukim etj. Gjersa ky është dërguar këtu, seç di, çoç është, dikush duhet të jetë. Njeriun me këtë fat, nga populli e shoqëron një simpati që ul e zbut damkosjen me të cilin e sheh politika dhe njerëzimi. Duhej të shkoja në Picar, të ulesha shtruar me ata burra të mençur, ta prekja nga afër këtë virtyt njerëzor. Nga Picari pastaj, kam punuar plot 22 vite në dy regjime gazetar në rrethet Gjirokastër, Tepelenë, Përmet. Sarandë e Delvinë duke kryer kështu universitetin e tretë të rëndësishëm të jetës, po t’i referohemi Gorkit. Plenumi IV ishte fundi i sulmit mbi “Fikun…”. Fushata kundër tij kishte nisur qysh herët. Pas zhurmës në shtyp, erdhi goditja tronditëse në Plenumin IV. Jo Plenumi i Partisë. Plenumi IV i poezisë./panorama