Gëzim Mekuli, kritik i mediave
Aristoteli i konsideronte fjalimmbajtësin, fjalimin dhe publikun si resurse retorike. Që të gjitha marrë së bashku, në mënyrën e tyre, kontribuojnë në bindjen e tjetrit. Kështu, me mjaft saktësi këto do të emërzoheshin më së miri si mjete për të bindur ose mjete bindëse.
Në greqishten e vjetër, fjala që përdorej ishte pistis (πίστις), kurse në shqip barasvlera e saj kuptimore është “bindje” ose “besim”. Gjithnjë sipas teorisë retorike, njerëzit kanë në dorë tre faktorë për të bindur e ndikuar publikun. Duke folur me kategorizimet e bëra nga Aristoteli, ata janë me sa vijon: Ethos, Pathos dhe Logos.
Në antikitet, retorikanët e kohës e konsideronin retorikën si komunikim pragmatik. Preokupimi i tyre i vazhdueshëm ishte vramendja mbi atë se çfarë duhet të bënin fjalimet.
???, ????? ????̈ ??? ????????? ??̈ ????? ?’? ???????̈ ?????̈? ??? ????? ??̈????? ????? ?’? ????̈?????̈?
Në çdo rrethanë, qëllimi kryesor i komunikimit retorik është për të bindur. E për të arritur këtë qëllim, fjalimmbajtësi duhet të plotësojë tri kritere:
????̈??̈????, ai duhet të na mësojë, pra të informojë e të argumentojë (docere).
????̈??̈????, ,ai duhet të na kënaqë, duke mbajtur gjallë vëmendshmërinë, të argëtojë e të magjepsë (delectare).
Dhe, ????̈??̈?????, ai duhet të na lëvizë, duke apeluar në ndjenjat tona, ashtu sikurse edhe të ndikojë tek publiku për të vepruar (movere).
Rrjedhimisht, nisur nga këto tri konsiderata, çdo fjalim i mirë duhet të informojë, të argëtojë, të magjepsë e të lëvizë publikun (docere, delectare, movere). Në artin retorik, disa i kushtojnë më shumë rëndësi anës etike (Ethos); disa ngacmojnë dhe luajnë me ndjenjat e publikut (Pathos), e të tjerë orvaten të argumentojnë me arsye e me logjikë (Logos). Kësisoji na bëhet akoma më e qartë se njeriu është kokë (logos), bark (pathos) dhe zemër (ethos). Prandaj eshtë e këshillueshme, dhe njëkohëisht e leverdishme, që të apelojmë tek njeriu si anatomi/biologji.
?. ??? ???????
Me Etos referohet karakteri, e ngandonjëherë edhe personaliteti i fjalimmbajtësit. Ai merret me atë se si besueshmëria dhe fuqia bindëse e autorit krijohet tek lexuesi. Kjo mund të ndodhë përmes tekstit ose njohurive që qëndrojnë jashtë tekstit. Së këndejmi, Etosi është mjeti më i rëndësishëm retorik për bindje, ku vetë folësi funksionon si argument. Folësi duhet të ketë besueshmëri. Nëse publiku nuk i beson folësit, ai nuk i pranon as argumentet e tij. Pra, etika e folësit synon, më e pakta, të ngjallë tri gjëra në publik: besim e simpati te publiku, argëtim e kënaqësi.
Nëse ne e dimë që një profesor ka shkruar një tekst, atëherë kjo na shtyn që t’i besojmë më shumë këtij teksti, sesa ky shkrues po të ishte një student apo një gazetar partiak.
Dërguesi, pra, është një pjesë e porosisë. Jo shumë njerëz e dinë se Vidkun Quislingu (norvegjezi i cili pati admirim dhe bashkëpunoi me nazistët) shkroi një vepër filozofike, e cila u bë e mundur të lexohet vetëm në kohët e fundit. Por vetëm një numër i vogël nga ne do ta vlerësonte seriozisht këtë vepër. Kjo sepse menjëherë aktivizohet vlerësimi i etosit, pra karakteri i tij.
Do të ishte interesante sikur dikush të bënte vlerësimin e veprës së tij, por duke mos ditur gjë paraprakisht për jetën e autorit shkrues. Të parat publikime të Albert Einsteinit, edhe në kohën kur ai po shpaloste teorinë e relativitetit, nuk u morën fort seriozisht nga publiku. Njerëzit nuk kishin besim se një person, i cili punonte në një zyrë të rëndomtë, kishte fuqinë profesionale për të shkruar artikuj të atillë shkencorë.
Publiku mund të krijojë përshtypje për shkrimtarin/fjalimmbajtësin edhe përmes mënyrës se si ai shkruan e flet. Etosi është i rëndësishëm në komunikimin retorik. Sepse kjo çon tek cilësia, besueshmëria dhe autoriteti i personit apo institucionit që shkruan.
Nuk është vetëm besueshmëria e fjalimmbajtësit/shkruesit ajo që është vendimtare, nëse ne do të besojmë në atë se çfarë ai ka shkruar. Edhe bindja dhe besueshmëria duhet të ndërtohen përmes argumentimit. Prandaj, folësi duhet të përjetohet nga publiku si një person me moral të shëndoshë, i zgjuar dhe me aftësi të mbrehtë gjykuese dhe që e do më të mirën për publikun e vet. Në retorikë, kjo gjë njihet me fjalën delectare.
?. ??? ????????
Me një përkthim të zakonshëm të fjalës lashtogreke pathos (πάθος), jashtë fushës së retorikës, siç janë për shembull tragjeditë klasike greke, do të përftohej fjala “vuajtje”. Por ajo e ka të brendashkruar edhe një rreze më të gjerë konotacioni si “vrull” ose “pasion”.
Nëse pathosit ia vëmë shenjat e barazimit kuptimor me fjalën “ndjenjë”, atëherë duhet të kemi parasysh se këtu bëhet fjalë për ndjenja të forta. “Ndjenjat janë diçka që ndikojnë njerëzit asisoj që këta ndryshojnë apo ndërrojnë mendimin e vet; që janë shoqëruese të shqetësimit ose kënaqësisë, ashtu sikurse zemërimi, dhembshuria, frika dhe çdo gjë që është e kundërta e tyre”, shkruante Aristoteli.
Fjalimmbajtësi duhet të shkaktojë pathos në publik si një hallkë që çon deri te bindja. Kjo e fundit ndodh në sajë të ndihmës së publikut, atëherë kur fjalimi ia del mbanë të ngacmojë emocione tek ai. Përdorimi i emocioneve e ka të domosdoshme fillimisht njohjen e tyre.
Shi për këtë, Aristoteli shkruante se “????̈???? ????? ??̈ ?????? ?? ?????. ????̈???? ?̈????̈ ?????????̈ ? ???????? ??? ???̈ ??????, ??̈??????? ???????? ?????̈? ??̈ ?????? ??????? ??? ???????. ????̈???? ???? ??̈ ??????̈ ??? ???̈ ????, ???????? ??. ????̈???? ?̈????̈ ???̈ ??̈?????̈ ??̈? ??̈ ?????? ???????, ???????? ?̈????̈ ??̈?????̈ ??̈? ??̈ ????????? ??̈??” “??̈ ??????̈ ??? ??̈ ????̈ ??̈ ??̈????̈, ??̈ ?????̈?, ??̈ ?????? ??? ?????, ??̈ ?????????, ??̈ ????, ???, ??̈???????̈?????, ????̈ ?????? ??̈ ??? ???? ?’? ??̈????????, ? ????̈ ???? ??̈ ?????̈ ??̈ ?????????? ??̈ ????̈???, ???̧???̈????? ???? ????? ??̈ ? ?????? ???????? ? ???? ?? ???̧???̈”.
Veçori e një fjalimmbajtësi vërtet të mirë vlerësohet të jetë kur ai arrin të luajë me ndjenjat e publikut ashtu që ai e bën atë të qajë e të qeshë simbas nevojës. Por, mungesa e pathosit mund të dobësojë besueshmërinë e oratorit. Thuhet se Klaudi mëtonte se një njeri kishte dashur ta vrasë. Por ai fliste aq dobët e përhumbshëm sa Ciceroni e cilësoi këtë si një shenjë se e gjithë akuza nuk ishte gjë tjetër veçse shpifje nga ana e Klaudit.
Ai gjatë mbrojtjes së vet pyet: “?? ?̈????̈ ????????̈??? ? ??????̈? ?? ?̈????̈ ????̈???? ??? ?? ??? ????̈ ?????? ??̈ ???????, ?? ??? ? ????? ?? ???????, ?? ????̈? ? ?? ??̈???̈? ?? ????! ??? ????? ????? ?? ???? ??? ???̈??̧ ??̈ ??̈???̈! ?? ?? ??? ?? ????? ??????, ?? ???? ? ?????? ????̈ ????? ?????̈ ???????? ??̈??”.
Në këtë mënyrë dikush mund të (keq)përdorë përmbajtjen ose qetësinë e fjalëmbajtësit, “ose, me fjalë të tjera, gabimin e tij” , siç do të shprehej Ciceroni.
Kësisoj lind edhe pyetja nëse fjalëmbajtësi duhet të angazhohet vetë, dhe nëse ndjenjat (emocionet) duhet të jenë të vërteta. Për këtë çështje, Cicero thoshte se “një dëgjues kurrë nuk do ta lejojë veten që të përndezet nëse fjalimi nuk arrin tek veshi i tij perderisa ai është ende i zjarrtë.”
Thënë figurshëm, dikush duhet të digjet për të ndezur një zjarr. Ata që mbajnë fjalimin duhet “??̈ ????̈ ??̈ ??????? ??̈ ??̈??? ??̈ ????̈????, ??̈ ???????̈ ???????, ? ??̈ ????̈???????̈ ??̈ ???.”
Ciceroni, i cili veç e kishte mjeshtëruar bashkëvuajtjen, thoshte për veten e tij se nuk ishte dhuntia prej gojëtari që e bënte aq të madh në këtë fushë, por ndjenjat e tij të vërteta të bashkëvuajtjes. Ai kaplohej e përndizej nga, siç e përshkruante, një “fuqi e madhe e brendshme, saqë unë nuk e zotëroj veten time”.
Kur është fjala për pathosin, është me vend të rikujtohen fjalët e Kuintilit , sipas të cilit “?????? ??? ????? ???????, ??? ?????? ?? ?????̈ ????̈ ?? ????̈? ??????? ??̈ ????, ??? ???? ???????? ???? ???̈ ??????̈ ??? ??????? ????? ??????? ? ???̈ ??????? ??̈ ??̈?????̈”.
Në çdo rast, fjalimmmbajtësi duhet të jetë i aftë të kontrollojë si ndjenjat, ashtu edhe zjarrin, që i ndezë gjatë ligjërimit retorik. Ndonëse emocionet janë veçse mjet bindje në duart e retorikës, ky element retorik nuk duhet keqkuptuar e as keqinterpretuar: pathosi e përjashton elementin irracional brenda nesh dhe, vetëkuptueshëm, i kundërvihet ndjekjes impulsive individuale.
Është kërkesë e domosdoshme, pra, që fjala të shpaloset asisoj që të jetë sa më e besueshme për publikun. Dhe kjo, ç’është e vërteta, përben arsyen kryesore pse oratori apelon tek populli/publiku. Rrjedhimisht, shkruesi dhe fjalimmbajtësi kanë si qëllim që publikut t’ia japin një kahje në një drejtim të caktuar. E për të arritur këtë gjë, fjalëmbajtësi, midis të tjerash, duhet të përqendrohet edhe tek ndjenjat, vlerat dhe pikëpamjet e caktuara të publikut.
?. ??? ???????
Logosi ka të bëjë me bindjen e publikut duke përdorur argumentim objektiv dhe racional. Kësisoj, dërguesi apelon në arsyen e publikut dhe në intelektin e tij, por jo në ndjenja.
Logosi i mëshon të gjitha llojeve të fakteve, statistikave dhe fjalimeve, pra gjërave që mund të maten, peshohen dhe vërtetohen. Gjithashtu, një apel i fortë i logosit mund të arrihet duke përdorur një gjuhë asnjanëse, të baraspeshuar dhe objektive, ashtu sikurse edhe një argument të qartë e faktik.
Apelet e logosit karakterizohen shpesh nga shprehje që theksojnë kontekstin logjik të tekstit, me anë të lidhëzave kryesisht: “pasi”, “sepse”, “për këtë arsye”, “domethënë”, “për shkak të…” e kështu me radhë. Duke e ndërmendur gjithë këtë, logosi megjithatë kërkon përdorim të kujdesshëm e me mjeshtri; kjo sepse dobësia kryesore e apeleve të tilla është se fjalimi ose teksti në publik mund të duket i mërzitshëm dhe i rëndë, veçanërisht nëse kufizohet sall në fakte dhe statistika.
Ka të ngjarë që më e rëndësishmja e një fjalimi apo teksti të jetë qëllimi. Pikësëpari, duhet të shihet se si janë shpalosur pikëpamjet kryesore në të. A është kjo një hipotezë të cilën e thotë dikush në publik? A është vallë ky një përfundim që ka edhe argumentin si dëshmi? Këto pyetje mbarështrohen, sepse për publikun hipoteza është ajo e cila e angazhon, ndërkohë një përfundim do të shpërfaqte një çështje të vlerësuar fillim e mbarim, dhe, në një rast të tillë, do ta pasivizonte publikun.
Përveç argumentimit, fjalimmbajtësi mund ta mbështesë fjalën e vet edhe përmes shembujsh. Por, në të njëjtën kohë, është me rëndësi të dihet se këta janë vetëm një dorë shembujsh që, duke qenë të tillë, përshkruajnë vetëm një pjesë të vogël të një tërësie larg më të madhe.
Shembujt, në fakt, mund të kenë një lloj efekti simbolik për porosinë në një fjalim. Retorika i përdor si mjete për të ndikuar, por që në fund të fundit duhet të mbesin vetëm shembuj e që nuk e zëvendësojnë dot argumentin.
Sidoqoftë, retorika është mbiquajtur “arti për të bindur”, dhe bindja, siç u vu në dukje më lart, është e lidhur ngushtësisht me argumentimin. Retorika ndikohet shumë nga fuqia e argumentit.
Më i lehtë është ndikimi nga një shkrim objektiv i një akademiku, sesa nga shkrimi subjektiv i ndonjë gazetari që është në shërbim të një partie politike apo ndoca grupi interesash ekonomike. Logosi, si forma e tretë e apelit, shquhet nga folësi i cili përdor argumentet për të bindur dhe synon të mësojë, të ndriçojë apo edhe të informojë publikun. Kjo strategji retorike quhet docere.
(?????̈ ??? ????? “???????? ??̈ ??̈??????̈? ?????????: ???????̈ ???????? ? ????????? ??̈ ?????????????”, ??̈ ??????? ??̈??? ??????, ?????????̈: ???????? ?&?, 2022).
https://www.facebook.com/MEDIATdhePOLITIKA/posts/10230058427820287?ref=embed_post