“L’Echo de Paris” ka botuar, të hënën e 5 majit 1913, në faqen n°3, një shkrim në lidhje me intervistën ekskluzive të Isa Boletinit, të zhvilluar asokohe në Londër, ku si përkthyes i ka shërbyer Luigj Gurakuqi.
Më poshtë intervista:
Bisedë me shefin shqiptar Isa Boletini
Londër, 4 maj.
E kam takuar Isa Boletinin në një nga hotelet e mëdha në Londër, i ulur para një filxhani çaji, i patundur, me një cigare në gishtat e tij. Rreth tij, anëtarët e qeverisë së përkohshme shqiptare të veshur me pardesy prej mëndafshi. Me këtë stil, ata mund të ligjërojnë në “House of Commons”. Isa Boletini, edhe në zemër të civilizimit, nuk e hoqi kostumin e tij prej malësori luftarak. Ai mban plisin e bardhë, traditë për të gjithë bashkatdhetarët e tij.
Për të mashtruar disi kureshtjen e publikut, ai veshi një pardesy gri krejt perëndimore, por veshja kombëtare përsëri dukej: këmisha blu dhe jeleku (xhamadani), rripi i gjerë dhe pantallonat që i ngjiten nga afër pjesës së prapme të këmbëve. Një strukturë kockore, shumë e gjatë dhe e harkuar, mbart fytyrën, e pjekur dhe të djegur nga dielli, mbi të cilën shkëlqen një sy mjaft i mprehtë. I tillë është njeriu, i cili, me përsosmëri, përfaqëson Shqipërinë luftarake, atë, që e palodhur dhe prej shekujsh, ka zbritur nga lartësitë për të dëbuar gjithnjë e më larg serbin, grekun dhe bullgarin; ajo që, nesër, do të sulmojë ushtarët evropianë, qofshin në shërbim të koncerteve (planeve) apo interesave austro-italiane.
Shqiptarë të tjerë kanë pasur sukses në Yildiz – Kiosk, në poste të larta publike, por ky njeri përfaqëson shumë më mirë tokën shqiptare, të cilën kurrë nuk ka dashur ta braktisë, dhe që, edhe sot, në këtë hotel të madh perëndimor, ka një marshim të dhimbshëm dhe gjeste të ngadalta të kujtdo që ngjit një lartësi dhe mbart armë.
Z. Luigj Gurakuqi, një katolik nga Shkodra, anëtar i qeverisë së përkohshme të Vlorës, pranon të më shërbejë si përkthyes.
E pyes Isa Boletinin:
— Në çfarë moshe keni filluar të luftoni ?
— Në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare. Unë jam dyzet e shtatë vjeç sot. Domethënë, tridhjetë vjet luftë. Kam lindur në fshatin Boletin, afër Mitrovicës. Armiqtë e mi të parë ishin serbët dhe malazezët. Ishte për të zmbrapsur bastisjet e tyre që pak nga pak fitova besimin e bashkatdhetarëve të mi dhe u bëra shef klani.
— Ju keni pasur marrëdhënie të mira me turqit e regjimit të vjetër?
— Ndonjëherë ndoshta disa mosmarrëveshje; por, në përgjithësi, nuk kemi shkuar keq. Sulltani Hamid e dinte se çfarë vlere kishte një shqiptar; në vitin 1902, ai më thirri pranë tij, më vuri në krye të gardës së tij shqiptare dhe më dha titullin bej.
Isai me jep këto detaje copëza-copëza që i lë të dalin një nga një.
— Në Shqipëri, tha ai, njerëzve nuk u pëlqen të flasin për veten; kjo është në kundërshtim me zakonet.
— Fatkeqësisht! – iu përgjigja, në Perëndimin tonë, të mos flasim për veten është gjithashtu në kundërshtim me zakonet.
I ardhur në Londër për t’i shërbyer vendit të tij, Isai, nga Boletini, e pranon reagimin tim.
Për dy orë, ai u përgjigj pyetjeve të mia biografike, duke thënë herë pas here: “Kam vuajtur aq shumë sa nuk mund të them gjithçka!”
Pasi qëndroi për katër vite pranë sulltan Abdul-Hamidit, beu i ri u kthye në Shqipërinë e tij. Ai jetonte prej tre vitesh në kullën e tij afër Mitrovicës kur ndodhi lëvizja xhonturke. E dimë se, gjatë një takimi në Ferizaj, më 15 korrik 1908, delegatët shqiptarë e pranuan Kushtetutën. U kishin thënë se ishin të lirë ndaj pushtetit qendror, efektet e të cilit nuk është se ndiheshin atje.
— Nuk e lashë veten të mashtrohem, – thotë Isai. Unë nuk kam qenë në Ferizaj.
— Pse? A i njihnjit turqit e rinj?
— Vetëm disa.
— A keni pasur marrëdhënie të këqija me ta?
— Jo! marrëdhënie të mira. Megjithatë, nuk kisha besim tek ata. Burrat e regjimit të ri nuk më falën për abstenimin tim. Të ngarkuar për nënshtrimin e të gjitha elementeve armiqësore, komandanti i Mitrovicës, Xhavit pasha, përmes meje, vendosi të fillojë serinë e ekzekutimeve të tij. Ai, pa asnjë paralajmërim, rrethoi kullën time, nga e cila familja ime mezi arriti të dilte. I kapur në befasi, kisha vetëm 20 burra rreth meje. Nga këta 20 burra, 12 u vranë. 8 të tjerët, përfshirë edhe mua, qemë në gjendje të shpëtonim, por të mbuluar nga plagët.
Duke rrëfyer këtë arritje, shefi shqiptar tregon shpatullën e tij të majtë të enjtur. Ishte e shpuar nga njëra anë në tjetrën. Shoh që në dorën e tij të majtë mungon gishti i mesit.
— E ka marrë Xhavit pasha?
Isai buzëqeshi me përbuzje:
— Jo. Aksident i thjeshtë gjatë rinisë.
Natyrisht, kjo nuk llogaritet. Që ky gjigant i zhdërvjellët dhe esmer të rrëzohet për tokë, do të duhej të vritej shtatë herë, si një mace. Ai vazhdon:
— I detyruar të largohem nga Mitrovica, u strehova afër Pejës. Xhaviti arriti shpejt me pesë batalione, duke djegur të mbjellat dhe kullat. Pasi u mundova të luftoj me aq sa munda, u strehova te malsorët e Gjakovës. Rezistenca u organizua, betejat e Lumës dhe Rugovës u mësuan shtypësve modestinë. Në pranverën e vitit 1909, të thirrur për arsye të ngjarjeve të Kostandinopojës, ata u larguan. Kjo ishte për t’u kthyer një vit më vonë, nën urdhrat e Shefqet Turgut pashës. Këtë herë, erdhën për të ndëshkuar lëvizjet shqiptare në krahinën e Kosovës. Ne luftuam në Kaçanik, të shpërndarë, kurrë të mposhtur. Pastaj, kam gjetur azil në Mal të Zi.
— Çfarë mendoni për mbretin Nikolla?
— Ai më ftoi disa herë në tavolinën e tij, duke më bërë të ulem pranë mbretëreshës. Më mbetet vetëm ta falënderoj atë dhe popullin e tij. Pasi paqja u rivendos, u ktheva në fshatin tim të lindjes Boletin, më mungonte vendlindja. Unë qëndrova në heshtje për një vit të tërë dhe nuk mora pjesë në kryengritjen e malësorëve të Shkodrës dhe në kuvendin e Berçës, i cili hartoi statutin e lirive shqiptare. Isha akoma në Boletin në gusht, kur sulltani erdhi të vizitojë fushën e betejës së Kosovës, ai më ftoi të shkoj. Nuk pranova. Mësova se ishte i shoqëruar nga Haki pasha dhe Mahmud Shefqeti. E dija si njeri pa vullnet, mendova se ishte e kotë të shkoja e ta shihja. Një vit më pas, unë mora drejtimin e kryengritjes së madhe, e cila na çoi radhazi në Pejë, Gjakovë, Prishtinë dhe Shkup. Hyra me në krye ushtarët e mi. Kështu arrita qëllimin e përpjekjeve të mia : të siguroj ekzistencën kombëtare të Shqipërisë, të kërcënuar nga Turqit e Rinj. Ne ishim duke përfunduar një marrëveshje me Gazi Muktar pashën (Ahmed Muhtar Pashën) kur papritmas deklarata e luftës së aleatëve shpërtheu.
— Duke pasur parasysh zgjedhjen midis serbëve, me të cilët keni luftuar tërë jetën, dhe turqit, të cilët i keni luftuar për pesë vjet, çfarë bëtë?
— Unë kërkova armë në Kostandinopojë; me të vërtetë, të gjithë njerëzit e mi i kishin çarmatosur. Këto armë m’u refuzuan. Unë luftova me mundësitë që pata, duke u tërhequr nga Mitrovica në Dibër, Elbasan dhe Vlorë. I emëruar kryetar i milicisë së formuar nga qeveria e përkohshme, m’u desht të ndërhyja për të larguar grekët nga Himara. Ndërsa vizitova jugun e Shqipërisë, vura re se të gjithë shqiptarët janë vëllezër; isha shumë i lumtur. Tani kam ardhur për të kërkuar drejtësi në Europë.
— A do t’i pranoni kufijtë e rinj që kanë vendosur ambasadorët?
— Kurrë. Është një dhimbje e madhe për mua që vendi im Kosova është ndarë nga Shqipëria. Shqiptarët nuk do t’i nënshtrohen kurrë me qetësi zgjedhës serbe.
— A do ta ndaloni hekurudhën tregtare që i është dhënë Serbisë?
— Trazirat do të jenë të pandalshme.
— Çfarë mendoni në lidhje me një pushtim italo-austriak?
— Për sa kohë që nuk ka drejtësi dhe ndërsa Mali i Zi dhe Serbia vazhdojnë të aneksojnë vendet shqiptare, Italia dhe Austria mund të jenë pjesë e kësaj loje. Kam ardhur këtu për të protestuar si një përfaqësues i Kosovës, si një delegat i qeverisë së Vlorës. Tërë jetën time, unë do të luftoj serbin, malazezin, grekun, italianët, austriakët, deri në çlirim ose vdekje.
Duke thënë këto fjalë, Isai merr flakë dhe lëviz. Ai përsërit të njëjtën fjali tri ose katër herë. Ka frikë se unë nuk i kam shënuar mirë fjalët e tij.
Ndërsa unë e kam lënë tashmë të qetë, ai ngrihet dhe nxiton drejt meje:
— Ajo që thashë është e vërteta. Nëse dikush pretendon ndryshe, unë jam këtu për t’iu përgjigjur atyre.
Ndërsa largohem, mendoj për të ardhmen që pret Isain dhe arnautët e tij krenarë. I krijuar për luftë, i papërshtatshëm për çdo punë tjetër përveç asaj të pushkës; i ushqyer në idhtësinë fisnike të armëve, kur ai të ketë luftuar mirë kundër ndërhyrësve të rinj, pa dyshim malli për vendlindjen do ta kthejë sërish në kullën e tij në Boletin, në Serbi; ai do të shohë njerëzit (rayas), që, dikur, kur takonin shefat shqiptarë, zbrisnin me përulësi nga gomerët e tyre, të kalojnë tashmë para tij duke e shikuar në sy; ai do t’i shohë djemtë e tij të bëhen gjithnjë e më pak luftëtarë dhe gjithnjë e më shumë fshatarë; udhëtuesit shitës dhe sllavët do të qarkullojnë me mallrat e tyre në këtë vend, i çelur më parë vetëm për vendasit (autoktonët). Ata do ta tregojnë me gisht plisin e tij të bardhë dhe jelekun e tij blu. Isai do të flasë me vete, se fundi i botës ka mbërritur. Europa do të ketë humbur racën e saj më bukur ushtarake. — A. C./Aurenc Bebja/