Ngrini dorën si kur të ishit në shkollë. Cilën dorë zgjodhët? Për nëntë në dhjetë duhet të ketë qenë e djathta: mëngjarashët nuk janë “shuar”, pavarësisht se deri para disa vitesh korrigjoheshin shpesh, por mbeten të gozhduar në 10% të popullsisë, kudo dhe në çdo grup etnik. Asnjë primat tjetër nuk ka një preferencë kaq të theksuar për dorën e djathtë, aq sa të sugjerojë se të qenit i djathtë është një tipar dallues për njerëzit: kështu që dikush pyet veten pse zgjodhëm të djathtën. A është rezultat i një avantazhi evolucionar, ndoshta sepse na ka dhënë një tru më efikas? Apo ka ndodhur gjatë mijëvjeçarëve për arsye kulturore, për shembull sepse ideja se dora e majtë ishte ajo e “djallit” gradualisht zuri rrënjë?
Ndërkohë, duket e sigurt se preferenca për të djathtën është shfaqur herët në historinë njerëzore: fosilet e para që sugjerojnë atë datojnë 1.8 milionë vjet më parë. Nuk ka mjaft skelete të plota nga ajo periudhë për të verifikuar nëse paraardhësit tanë ishin djathtak apo mëngjarashë duke vlerësuar ndryshimet në formën ose madhësinë e eshtrave të dy gjymtyrëve; prandaj David Frayer nga Universiteti i Kansasit (SHBA) dhe Luca Bondioli i Muzeut Kombëtar Prehistorik të Romës u përqendruan te dhëmbët, duke studiuar drejtimin e gërvishtjeve që njerëzit primitivë morën duke u përpjekur të prisnin copa nga një copë mishi të shtrënguar mes dhëmbëve me një teh guri, për të kuptuar se me cilën dorë e mbanin instrumentin.
Duke analizuar nofullën e disa Homo Habilis të gjetura në grykën Olduvai në rrafshnaltën afrikane të Serengetit, të quajtur “djepi i njerëzimit” pikërisht sepse mbetjet më të vjetra të njeriut vijnë nga këtu, arkeologët kanë zbuluar se edhe atëherë është përdorur më së shumti e djathat për të kapur mjetet. Hulumtime të ngjashme të një numri shumë më të madh të fosileve të Neandertalit të gjetura në zona të ndryshme të Spanjës, Francës, Zvicrës dhe Irakut nga studiues në University College London konfirmuan këtë: edhe këta hominidë që jetuan kohët e fundit (100,000 deri në 35,000 vjet më parë) rrallë ishin mëngjarashë.
Për më tepër, është e mundur që zgjedhja e dorës së djathtë daton që kur kemi zbritur nga pemët, rreth tetë ose dhjetë milionë vjet më parë: sipas psikologes kognitive Stephanie Braccini të Universitetit (Skoci), sipas së cilës asimetria në përdorimi i duarve mund të jetë shfaqur kur kemi marrë pozicionin drejt.
“Eksperimentet me shimpanzetë sugjerojnë gjithashtu këtë: kur ata qëndrojnë në katër këmbë nuk tregojnë preferenca për njërën dorë apo tjetrën, nëse detyrohen të qëndrojnë në dy, preferenca për njërën anë del qartë”, thotë Braccini. Teoria e “prejardhjes nga pemët” nuk është vërtetuar, por ka një marrëveshje të mjaftueshme që të paktën 1.8 milionë vjet më parë ne u bëmë kryesisht djathtakë. Megjithatë, arsyet pse ndodhi kjo mbeten një mister, edhe nëse hipoteza më e akredituar vë në pikëpyetje të ashtuquajturin lateralizimin e trurit.
“Dy hemisferat cerebrale nuk janë identike as në mikrostrukturë dhe morfologji, as mbi të gjitha për sa i përket funksioneve: aktivitete të ndryshme kryhen nga rajone të ndryshme të dy hemisferave cerebrale, shpesh vetëm nga njëra, ndonjëherë në një mënyrë që përfshin të dyja” shpjegon Luca Tommasi, profesor i psikobiologjisë dhe psikologjisë fiziologjike në Universitetin e Chieti. «Koordinimi garantohet nga lidhjet nervore të kryqëzuara: në praktikë, lëvizjet e dorës së djathtë varen nga zonat motorike të hemisferës së majtë dhe anasjelltas. Prandaj, aftësia manuale dhe lateralizimi cerebral janë dy aspekte të lidhura thelbësisht dhe domosdoshmërish me njëri-tjetrin”.
Sipas të ashtuquajturës hipotezë Homo loquens të biologut evolucionar William Fitch të Universitetit të Vjenës, kur u bëmë dykëmbësh ne diferencuam funksionet në anët e ndryshme të trurit për të përmirësuar efikasitetin e tyre; prandaj hemisfera e majtë është specializuar në gjuhë, një nga funksionet më vendimtare të species sonë, dhe kjo ka sjellë si efekt anësor preferencën manuale për të djathtën, që komandohet nga ajo hemisferë.
Gjetja e provave nuk është e lehtë, duke qenë se do të duheshin bërë teste neuropsikologjike te paraardhësit tanë; përveç kësaj, gjuha nuk kthehet gjithmonë në hemisferën e majtë, as nuk ka gjithmonë një përputhje të pjesës së trurit që aktivizohet për të folur dhe për të lëvizur dorën e preferuar. Siç thekson Tommasi, «Në 5% të njerëzve djathtakë, gjuha aktivizon hemisferën e djathtë, në 70% të njerëzve me dorën e majtë aktivizohet e majta, e cila kontrollon dorën e djathtë.
Gjuha dhe shkathtësia rregullohen më shpesh nga ana e majtë e trurit, por jo gjithmonë: këto dy asimetri funksionesh nuk janë domosdoshmërish të ndërlidhura. Për më tepër, ka hipoteza të shenjës së kundërt, për të cilat gjuha verbale mund të kishte evoluar nga gjestikulacioni manual».
Prandaj, biologjia dhe shoqëria kanë qenë arsyeja kryesore për t’u bërë djathtak, atëherë është e pamohueshme që edhe kultura ka pasur rëndësi, qoftë edhe në shekujt më të fundit: e majta është konsideruar prej kohësh si dora e papastër (nuk është rastësi që Eva e kapë mollën e mëkatit djathtas me të majtën) dhe kështu deri vonë mëngjarashët korrigjoheshin me shkrim me shkopinj. Prandaj, ne do të mbetemi e vetmja specie me një prirje të theksuar për përdorimin e dorës së djathtë: edhe truri i kafshës nuk është simetrik në funksionet e tij, megjithatë, siç shpjegon Tommasi, “Ka preferenca për përdorimin e njërës dorë në nivel individi dhe popullate, por në këtë rast të dytë përqindjet janë shpesh më pak të theksuara se te njeriu».
PO KAFSHËT? Prandaj do të gjejmë mace majtas apo djathtas, por macja si specie nuk ka një predileksion të theksuar si njeriu; e njëjta gjë është e vërtetë midis primatëve, për shembull shimpanzetë janë vetëm 60-70% djathtas. Përjashtimi që vërteton rregullin? Papagajtë, veçanërisht ata të familjes Cacatuidae, papagajtë e mëdhenj që karakterizohen nga “tufa” në kokë: në shumë specie ka një preferencë për putrën me të cilën kapen objektet që arrin 85 ose edhe 100%. Megjithatë, ndryshe nga ne, është e majta.
Edel Strazimiri / SCAN