MiloSH Kopiliqi, shqiptar apo serb?!
Disa fjalë të huaja, të depërtuara prej kohësh në leksikun tonë të arbëriSHtes-shqipes, të cilat kanë karakteristikë mbaresën “-sh”, mund të hasen me të njëjtën karakteristikë edhe në latiniSHte, por jo në greqiSHte e sllaviSHte.
Disa të tjera gjithashtu mbarojnë me “-sh” edhe në vllahiSHte (rumaniSHte), sepse kjo gjuhë është produkt direkt i latinishtes. Por sërish jo në greqishte e sllavishte.
Mirëpo si qëndron puna me emrin e heroit mitik të Betejës së Kosovës (1389), Milosh Kopiliqit, të cilin, historiografitë e ndryshme të vendeve ballkanike, sidomos ajo serbe, tentojnë ta përvetësojnë secila në mënyrën e vet. Ishte sllavë apo jo?! çfarë tregon emri i tij?!
Emri Milosh, që për shkaqe mitike-fetare është aq shumë i përhapur tek sllavët, ka prejardhje greke (“Milos”, me mbaresën “-os”), dhe vërehet shumë qartë se nuk është me prejardhje nga latinishtja e as e ndikuar prej saj.
Kjo për faktin se, në kohën kur sllavët janë kriSHterizuar (shek. IX e tutje), gjuha latine nuk përdorej më as në qendrën e Bizantit, e jo e jo në periferitë e saj që nuk i kontrollonte dot.
Të gjithë emrat që mbarojnë me mbaresën “-osh”, e që pretendohet se janë sllavë, pra edhe emri MiloSH, përveç që nuk është produkt i gjuhës latine, nuk është as i asaj sllave.
Si rrjedhojë, emrat e arealit ballkanik që mbarojnë me “-sh”, duhet të kërkohen në gjirin e gjuhës që u jep shpjegim të qartë etimologjik. Në këtë rast, siç do të shohim në vazhdim, shqipja është ajo që ka përgjigje.
Por a është e mundur që soji i këtyre emrave të jetë produkt i vllahishtes (rumanishtes arumaniSHtes, moldaviSHtes), e jo i shqipes?! Po, mundet!
Ama gjasat janë më të vogla që vllahishtja ta ketë ndikuar “-sh”-në fundore. Kjo për arsyen e thjeshtë se leksiku i shqipes ka më shumë fjalë që mbarojnë me “-sh” se sa vllahishtja, pavarësisht se mund të kenë burimin e njëjtë indoevropian, apo dhe direkt nga gjuhët greke e latine. P.sh. fjala “pashkë” është thuajse e njëjtë si në shqipe, si në latinishte, si në vllahishte-rumanishte. Në shqip bën “pashkë”, në latinisht “paschae” (pashae), në rumanisht “paști” (pashti). Pra, të përbashkët kanë mbaresën “-sh”.
Por, fjala “castrum” (kaStrum), në rumanishte bën “caStel” (kastel), ndërkaq në shqip bën “këSHtjellë” (koSH-SHtjellë, p’SHtjellë mbëSHtjellës-koSH, rrethues), që dmth se shqipja është ajo që “sh”-jat fundore të temës-rrënjës së fjalës i ruan, respektivisht, “s”-jat i shndërron në “sh”, ndërkaq “s”-jat më tepër ruhen në rumanishte, ndërsa në shqipe ruhen më rrallë dhe vetëm në rastin kur janë pjesë e fjalëve që kanë depërtuar më vonë në leksikun e saj.
Për ta argumentuar këtë fenomen po i marrim si shembuj patronimet-mbiemrat, emërtimet e disa fiseve karakteristike të shqiptarëve, si: “kaStrati”, “kraSniqi”, gaSHi”, të cilët e kanë burimin nga emri latin “caStrum” (kaStrum – këSHtjellë). Siç shihet, patronimi kaStr’ati e ka ruajtur tërësisht temën e fjalës nga latinishtja porse e ka konvertuar vetëm pjesën fundore, duke e shndërruar mbaresën latine “-um” në “-ati”, që është karakteristike po ashtu për shqipen (“ati”, mbaresë që tregon pronësinë, atësinë: pronari i kështjellës, ati i kështjellës, ose “kështjella e atit, respektivisht ati[j]).
Tek mbiemri kraSniqi vërehet nja anagram i lehtë i “kast(r)” në “kraS”, një kundër-rrotacion i “r” në “n”, respektivisht një mbaresë karakteristike e shqipes: “niqi”, “niki”, “niku”, që rrjedhë nga antroponimi “Nika”, e që po ashtu tregonë pronësinë, atësinë (kras-Nikë, kështjella e Nikës, Nika pronari, ati i kështjellës).
Ndërkaq, patronimi i fisit “gaSH”, që ka rrënjën e njëjtë latine (“kaSt”, gast, gash[t], gaSH), si dy patronimet e lartpërmendura, duket shumë qartë forca e shqipes në shndërrimin e mbaresës “-s” në “-sh”. Porse, në rastin e emrit “gashi” dhe shumë të tjerëve, kemi të bëjmë për një konvertim shumë të hershëm.
Por, nëse paraqitet dilema e “o”-së, e cila qëndron para “s”-së greke (“-os”, p.sh. Pal’os), e që zakonisht në latinishte shndërrohet në “u” (-us, Pal’us), pse në shumë raste nuk bëhet “u” por qëndron si “o”, kjo donë të thotë se kemi të bëjmë me fjalë më të reja, jo të kohës arkaike, të cilat kanë depërtuar nga greqishtja e ri-ngjallur bizantine në leksikun e latinishtes së vonë e të dobësuar. Prandaj, përveç që kemi ruajtjen e “o”, kemi edhe shndërrimin e “s” në “sh”, “-osh”.
Pra, emri grek Mil’os, në latinishten arkaike do të bënte Mil’us, e jo Mil’osh qysh bënë në latinishten e vonë vulgare, që domethënë se latinishtja e vonë ka qenë e ndikuar nga gjuhët e ri-ngjallura, e që dikur ishin nën hijen dhe ndikimin e saj. Në këtë rast urëkaluese, nga greqishtja në latinisht, e mbaresës “os”, është shqipja.
Ndërkaq, që shqipja ka luajtur rolin vendimtar në “autostraden” greqisht-latinisht, dhe anasjelltas, vërehet se e njëjta rregull e shqipes vlen edhe për mbaresën karakteristike latine “-us”, e cila konvertohet në “-ush”. P.sh.: Pal’os, e greqishtes, në latinishte bën Pal’us, por në shqipe shndërrohet me automatizëm në Pal’ush e Bal’ush (Bal’osh kur vjn nga greqishtja).
Është interesant se vargu i emrave të kriSHter me mbaresën “-sh”, përveç që është shumë i gjatë, është edhe shumë i lashtë. Që domethënë se shqipja ka pasur identitet të vetin shumë herët, madje duke reflektuar e ndikuar direkt tek gjuhët fqinje e ndërvepruese. Emrat: kriSHt, k(r)iSHë, peSHkop, paSHkë (thirrorja “paSH” [pash Zotin!, për Zotin!] rrjedh nga “pash[k]), etj. që në gjuhët greke, latine e sllave vijnë me “s” e jo me “sh”, janë tregues të qartë të forcës asimiluese të shqipes dhe imponimit ndaj gjuhëve të tjera, në rastet kur kjo karakteristikë shndërruese, hera-herës shfaqet si përjashtim nga rregulli i tyre edhe tek gjuhët fqinje.
Padyshim, emrat e sipërpërmendur, me karakteristikën e cekur, gjithashtu tregojnë për ungjillëzimin e hershëm të iliro-arbër-shqiptarëve, të cilët luajtën rolin kyç në krishterizimin e popullsisë brenda perandorive romake e bizantine, duke përfshirë këtu popujt barbarë, veçanërisht sllavët.
E njëjta gjë vlen edhe për emrat myslimanë: BanuSH, BajruSH, HajruSH, KadruSH, SabruSHe, FatuSHe…
E tash ndiqeni e vazhdojeni vargun e natyrshëm të rrjedhes iliriSHte, arbëriSHte: TanuSH, BatuSH, MaluSHe, UkSHin, KurteSH, plakuSH, dajuSH, nipaSH, k(r)uSH(k), trimoSH, sarhoSH, LaruSHe, RruSHe, ZemruSHe, SyrruSHe…!
Pra, forca imponuese dhe shndërruese e shqipes, edhe tek fjalët me preardhje të huaja, nuk është ndërprerë në asnjë kohë dhe nga asnjëri proces historik.
/Adem Breznica, gazetar i pavarur dhe profesor i historisë/