Alexis Papachelas
Një nga intelektualët më të njohur të kohës sonë, që ka fituar famë botërore me librat e tij, historiani dhe akademiku izraelit Yuval Noah Harari, mori pjesë të premten në një panel diskutimi të organizuar nga “2020 Athina Democracy Forum” së bashku me Presidentin e Microsoft, Brad Smith, dhe themeluesin e CinqC., Kristen Davis.
Në një intervistë për “Kathimerini”, Harari përshkroi me ngjyra të gjalla botën e re që po vjen te ne me një ritëm të përshpejtuar, të nxitur nga teknologjitë e reja të lidhjes dixhitale, inteligjencës artificiale dhe bioteknologjisë.
Ajo që e bën këtë botë të re emocionuese dhe të frikshme në të njëjtën kohë është fakti se pushteti politik do të ishte katalizatori që do ta bënte të ardhmen ose një parajsë përparimi të bazuar në vlera liberale ose një makth totalitarizmi me përmasa të papara në histori.
Në Forumin e Demokracisë në Athinë kemi biseduar më herët për demokracinë, inteligjencën artificiale, teknologjinë etj. Pyetja e parë është nëse mendoni se demokracia dhe rendi liberal janë të kërcënuara.
Po, janë të kërcënuara. Por sidoqoftë, demokracia është gjithmonë e kërcënuar sepse kërkon shumë parakushte në mënyrë që të lulëzojë. Demokracia është si një lule e rrallë që nuk mund të rritet kudo ndërsa diktatura është si një barishte e keqe, kudo ku mund ta hedhësh, ajo mund të rritet. Sa u përket vlerave liberale, po, ato janë nën sulm, por ne gjithashtu duhet t’i kujtojmë vetes se ato janë në të vërtetë më të përhapura dhe më të forta se kurrë më parë në histori. Njerëzit as nuk e kuptojnë se çfarë do të thotë liberalizëm. Pra, një provë e thjeshtë që mund t’i bësh vetes nëse je liberal apo jo, është t’u përgjigjesh tre pyetjeve: Së pari, a mendoni se njerëzit duhet të kenë të drejtë të zgjedhin qeverinë e tyre në vend që t’i binden një mbreti? Së dyti, a mendoni se njerëzit duhet të kenë të drejtë të zgjedhin profesionin e tyre në vend që të punojnë vetëm për të njëjtën gjë që bënë prindërit e tyre – kjo do të thotë, prindërit tuaj mund të kenë qenë fshatarë, kështu që ju jeni fshatar. Dhe së treti, a mendoni se njerëzit duhet të kenë të drejtë të zgjedhin bashkëshortin e tyre në vend që të martohen me këdo që pleqtë ose priftërinjtë e tyre zgjedhin për ta. Nëse u përgjigjeni “po” këtyre tri pyetjeve, ju jeni liberal. Dhe sot po përgjigjen me po më shumë njerëz se kurdo më parë. Edhe njerëzit që e quajnë veten konservatorë, sot janë në të vërtetë më liberalë në pikëpamjet e tyre sesa liberalët radikalë një shekull më parë.
Përkundër kësaj, ekziston ndjesia se një xhungël po rritet përreth, siç thotë historiani Robert Kagan. Ka një bollëk teorish konspirative dhe mosbesim ndaj autoritetit dhe demokracisë. Si luftoni kundër kësaj?
Ju mund ta luftoni këtë në shumë mënyra. Por nëse përqendroheni në çështjen e teorive të konspiracionit, atëherë nuk mund ta luftoni vetëm duke bombarduar njerëzit me fakte dhe statistika shkencore e kështu me radhë, sepse njerëzit mendojnë sipas fjalëve, jo sipas numrave. Ju duhet një histori e mirë. Dhe është e vështirë sepse e vërteta është shumë më e komplikuar dhe më e dhimbshme sesa trillimet. Kur ju tregoni një histori plotësisht të trilluar, mund të tregoni një histori që është e thjeshtë. Ju mund t’ua zbukuroni njerëzve dhe atyre do t’ju pëlqejë. E vërteta është zakonisht më e komplikuar dhe e dhimbshme. Pra, na duhet një urë lidhëse midis botës shkencore dhe popullatës së përgjithshme. Unë e shoh punën time si pjesë e asaj ure, marrjen e gjetjeve dhe zbulimeve më të fundit të shkencës dhe përcjelljen e tyre në mënyrë të kuptueshme dhe madje argëtuese për publikun e gjerë.
Ju keni shkruar për një kategori njerëzish që do të jetë e padobishme në të ardhmen për shkak të inteligjencës artificiale dhe përmirësimit të teknologjisë. Dhe pyetja që kam është se ka njerëz që kanë frikë. Ata thonë se treni i globalizimit po ecën shumë shpejt. Ata duan të zbresin nga treni. Pyes veten nëse besimi në teoritë e konspiracionit, mosbesimi tek politikanët, mosbesimi tek shkenca është hakmarrja e tyre në një farë mënyre.
Në një farë mënyre mund të thuash se është një hakmarrje. Por është një hakmarrje që i lëndon aq shumë sa kushdo tjetër. Vetëm besimi i disa teorive konspirative nuk do ta ndalojë marshimin e teknologjisë. Nuk do ta përmbysë globalizimin dhe nuk do t’ju sigurojë një punë nëse jeni i papunë. Unë mendoj se sfida e madhe me të cilën po përballemi – nëse flisni për tregun e punës dhe humbjen e vendeve të punës – nuk është se teknologjia po shkatërron plotësisht vendet e punës. Teknologjia po shkatërron vendet e punës, por krijon edhe vende të tjera pune. Problemi është rikualifikimi dhe rikrijimi i vetvetes. Për të qëndruar në lojë në shekullin XXI, do të duhet të rikualifikoheni dhe të rishpikni veten, jo vetëm një herë në jetën tuaj, dhe këtë ta bëni disa herë. Dhe kjo është jashtëzakonisht e vështirë. Përgjatë historisë, ka qenë e zakonshme ta ndaje jetën në dy pjesë.
Kur je i ri më së shumti mëson, zhvillon aftësitë tua, fitoni aftësi. Pastaj, rritesh dhe kryesisht punon dhe përdor ato që ke mësuar në rini. Sigurisht, mëson gjëra të reja, por kryesisht ka ndarje. Tani kjo ndarje është prishur plotësisht. Deri në moshën 50 vjeç, shumica e asaj që ke mësuar në shkollë është plotësisht e parëndësishme. Aftësitë që ke fituar nuk janë më të nevojshme. Pra, duhet të rishpikësh veten dhe për këtë të duhen aftësinë për të vazhduar të mësosh gjatë gjithë jetës tuaj. Për më tepër, duhet të kesh aftësinë psikologjike për ta mbajtur mendjen fleksibël, për të vijuar me rishpikjen e vetes. Imagjino që ishe shofer taksie dhe tani shoqëria nuk ka nevojë për shoferë taksie, sepse njerëzit kanë automome. Tani atyre u duhen më shumë mësues joge. Pra, nuk ka të bëjë me të fituarit e një aftësie të re, por me përvetësimin e një personaliteti të ri. Mësuesit e jogës zakonisht kanë personalitete të ndryshme nga shoferët e taksive. Pra, a do të ishit në gjendje ta bënit këtë apo jo? Ky është çelësi për mbijetesë në shekullin XXI.
Por, a kërkojmë shumë nga njeriu mesatar?
Ndoshta, po. Por historia nuk do t’i japë ulje askujt. Nëse keni mbetur pas dhe nuk mund t’ia dilni, atëherë nuk mund të ankoheni. Ju nuk mund të thoni: “Prit, ngadalësoje shpejtësinë për mua”. Le të kujtojmë revolucionin industrial të shekullit XIXI, kur disa vende u industrializuan së pari. Britania, Franca, ShBA dolën në krye, ndërsa shumica e vendeve të tjera mbetën shumë mbrapa. Këto vende thanë për industrializimin: “këtë mund ta bëjnë britanikët, por këtu në Greqi, Egjipt ose Kinë kemi detyra më urgjente për të bërë”. Epo, për disa dekada këto vende u bënë koloni zyrtare ose jozyrtare amerikane, ose britanike ose gjermane. Dhe po ndodh përsëri me inteligjencën artificiale dhe bioteknologjinë. Përsëri, ka një ndarje: disa vende po udhëheqin botën në këtë revolucion të ri industrial dhe shumica mbeten shumë prapa. Dhe hendeku tani është edhe më i madh. Në shekullin XIX kishte një hendek midis dikujt që kishte anije me avull dhe hekurudhave dhe dikujt që nuk kishte.
Por hendeku midis dikujt që ka inteligjencën artificiale dhe dikujt që nuk e ka është shumë më i madh. Në shekullin e XXI, për ta bërë një vend koloni, nuk të duhet të dërgosh tanket. Thjesht duhet të marrësh të dhënat. Tani po shohim një formë të re të imperializmit – ju mund ta quani atë “kolonializëm i të dhënave”. Gjithçka ka të bëjë me të dhënat. Vetëm imagjinoni situatën në Greqi pas 20 vjetësh, kur dikush në Moskë, në Pekin ose në Uashington mund të ketë të gjitha të dhënat personale të çdo politikani, çdo gazetari, çdo gjykatësi, çdo oficeri ushtarak. Ata do të dinë të gjitha të dhënat tuaja mjekësore, problemet tuaja, sëmundjet tuaja të së kaluarës. Ata do të kenë njohuri për të gjithë jetën tuaj seksuale dhe për këdo që keni njohur në 30 vitet e fundit. Ata do të dinë çdo ryshfet që keni marrë, çdo shaka që keni thënë ndonjëherë për një grup ose një pakicë. A do të jetë Greqia ndonjëherë një vend i pavarur në një skenar të tillë apo do të jetë një koloni e të dhënave?
Unë mendoj se kundërargumenti është se një fëmijë në Somali ose Jemen, ose diku tjetër, do të ketë mundësi të jashtëzakonshme që nuk mund t’i mendonin më parë.
Unë nuk them se është kaq e keqe. Ka mundësi të mëdha dhe rreziqe të mëdha, por çështja është që kjo botë e re është jashtëzakonisht stresuese. Fëmija i Somalisë mund të ketë mundësi që nuk ekzistonin më parë, por t’i përdorësh këto mundësi është një opsion jashtëzakonisht i kërkuar. Kjo është ajo për të cilën po flisja më herët kur përmenda të mësuarit për të rikrijuar veten gjatë gjithë jetës. Nuk është sikur të mësosh të kultivosh fushën tënde. Nëse keni lindur në një komunitet fermerësh, ju mësoni se si të mbillni dhe korrni dhe si të drejtoni karrocën dhe gjatë gjithë jetës tuaj e përdorni atë. Nuk do të jetë më e mjaftueshme. Do të duhet të vazhdoni të mësoni – dhe është kaq stresuese. Pak më parë patëm bisedë me Presidentin e Microsoft në panel, Brad Smith, dhe ju më pyetët se çfarë do ta pyesja. Unë i bëra një pyetje por një pyetje tjetër që do të bëja është: “Pse e ndryshoni Ëindoës gjithë kohën? Kam frikë nga ky njoftim se “Ëindoës 10 ka mbaruar dhe tani do t’ju duhet të instaloni Ëindoës 20″. Pse nuk e lini ashtu siç është?
Ju folët për Covid-19 si një moment i rëndësishëm sa i përket të dhënave, mbikëqyrjes etj. Pse shqetësoheni për këtë? A keni frikë se autokracitë do të bëhen më efikase nëse do të jenë në gjendje të shfrytëzojnë më shumë kompetenca mbikëqyrjeje?
Është një fuqi që nuk ka ekzistuar kurrë më parë. Nuk është aq keq. Mund të sigurojë një sistem të shkëlqyer shëndetësor, për shembull. Çdo fuqi e re e madhe është një kërcënim i madh. Nëse i kthehemi revolucionit industrial për të marrë perspektivën historike, do të shohim se në fund të fundit, industria dha një pushtet të madh. Në fund, duke parë nga perspektiva e fillimit të shekullit XX, ne përfituam nga kjo fuqi që na dha. Njeriu mesatar në të gjithë botën – ka përjashtime, por një person mesatar – ka një jetë më të mirë sesa kishin 200 vjet më parë për shkak të industrisë. Kemi ilaçe më të mira, më shumë ushqim, kemi infrastrukturë më të mirë. Mund të matni gjëra të tilla si vdekshmëria e fëmijëve: ajo ra nga 50% që ishte 200 vjet më parë, në 5% në të gjithë botën – dhe më pak se 1% në vendet e zhvilluara. Por ishte një proces i pjerrët i të mësuarit. Kur ishte e vështirë edhe për të mësuar se si të përdorim industrinë, ne ndërkohë kishim kolonializëm, dy luftërat botërore, nazizmin, stalinizmin. Përfundimisht, ne mësuam. Por na u desh të kalonim në këtë proces testimi dhe gabimi.
Tani, ne kemi fuqi edhe më të mëdha sesa motorët me avull dhe makinat. Inteligjenca artificiale dhe mbikëqyrja totale janë shumë më të fuqishme se trenat dhe ne nuk na lihet hapësirë për gabime. Ne nuk mund t’i mbijetojmë një lufte tjetër botërore. Nëse do të kemi një Stalin tjetër, ai jo vetëm që do të jetë shumë më i keq se origjinali. Mund të jetë i pakthyeshëm. Sapo të instaloni këtë sistem të inteligjencës artificiale dhe mbikëqyrjeje, do të ketë pushtet të pakthyeshëm. Njerëzit nuk do të jenë në gjendje ta ndryshojnë atë më. Kërcënimi i inteligjencës artificiale nuk ka të bëjë me demokracitë. Ai kërcënon edhe më shumë regjimet autoritare. Le të mendojmë: cilat janë vendet e para që inteligjenca artificiale do të marrë përsipër? Do të jetë Koreja e Veriut ose Kina. Sepse të marrësh përsipër një vend si SHBA-të është kaq e komplikuar. Sepse pushteti shpërndahet kudo. Por kur pushteti është i përqendruar dhe hierarkik dhe ju injektoni inteligjencën artificiale, është shumë më e lehtë për algoritmet që të marrin kontrollin. Është një ndryshim gradual. Gjithnjë e më shumë vendime merren nga algoritmet, vendime që njerëzit nuk i kuptojnë. Ata i besojnë algoritmit të tyre, por nuk i kuptojnë vendimet që po marrin dhe gjithnjë e më shumë zbulojnë se bëhen si kukulla në duart e këtyre algoritmeve. Dhe kjo mund të ndodhë me Kinën shumë më shpejt se SHBA sepse është kaq e centralizuar.
Thjesht mendoni për diçka si takimet. Një nga gjërat më të rëndësishme në një sistem si sistemi kinez është emërimi i njerëzve – kryetari i bashkisë, kreu i një krahine etj. Tani, gjithnjë e më shumë, vendimet të paktën në nivelin më të ulët do të merren nga një sistem inteligjence artificiale. Ky sistem mbledh të gjitha të dhënat, për shembull: çfarë keni bërë kur ishit fëmijë në kopësht. Ka të gjitha të dhënat dhe i analizon ato dhe vendos se cili person do të jetë i pari i qytetit. Dhe askush nuk e kupton pse. Për shkak se llogaritjet janë shumë përtej kapaciteteve të trurit të njeriut. Pra, anëtarët e Byrosë Politike, të cilët tani janë rezultat i një zgjedhjeje njerëzore, ata gjithnjë e më shumë shikojnë përreth dhe shohin të gjithë partinë të marrë nën kontroll nga algoritmi. Dhe janë të pafuqishëm për ta ndaluar atë ose për ta ndryshuar. Nuk është skenar i trilleri shkencor.
Siç e treguat gjatë diskutimit të mëparshëm të panelit, për ju makthi i fundit oruellian është një algoritëm që dikton nëse e merrni apo jo një kredi bankare apo një diktator që sheh nëse jeni i kënaqur me vendimet e tij?
Po. Mbikëqyrja nuk është domosdoshmërisht e keqe. Mund të përdoret për qëllime të mira. Por nëse bie në duar të këqija, do të krijojë një regjim totalitar që do të jetë përtej gjithçkaje që ekzistonte – dua të them që Bashkimi Sovjetik do të duket si një parajsë liberale. Gjëja më e frikshme është se ky regjim nuk do të jetë si Stalini apo Hitleri, por prapëseprapë sfidon vetë kuptimin e jetës njerëzore. Jemi mësuar të mendojmë për jetën njerëzore si një dramë të vendimmarrjes. Çdo vepër e madhe artistike, le të marrim dramën antike greke, ka të bëjë me marrjen e një vendimi. Antigona merr një vendim, Edipi merr një vendim. Tani çfarë ndodh në një botë kur gjithnjë e më shumë, të gjitha vendimet merren nga një algoritëm që ju njeh më mirë? Gjithnjë e më shumë algoritmi ju tregon se çfarë librash të lexoni, çfarë filmash të shikoni, çfarë të studioni, me kë të martoheni, ku të jetoni. Dhe ne nuk kemi ndonjë model filozofik për të kuptuar një jetë të tillë. Çfarë do të thotë të bësh një jetë të tillë kur e gjithë jeta jote menaxhohet nga këto sisteme të jashtme?
Ajo që unë admiroj te ju është se si i bashkoni historinë dhe filozofinë. Kështu që, unë kam një pyetje specifike në lidhje me lidershipin. Dikush mund të thotë se udhëheqësit e fortë botërorë janë ata që shpesh janë në anën e gabuar të historisë. Liderët e fortë nuk konsiderohen liberalë ose ata që duan t’i çojnë gjërat përpara. Si e shpjegoni këtë?
Historia nuk tregon se njerëzit e mirë fitojnë zakonisht. Shpesh fitojnë njerëzit e këqij. Ne nuk e vëmë re sepse njerëzit e këqij shkruajnë histori dhe ata e paraqesin veten si njerëz të mirë. Në kaq shumë raste në histori janë njerëzit e këqij që fituan. Mundohem të jem optimist për situatën në të cilën jemi tani, por nuk ka asnjë garanci. Unë shpesh them se një nga forcat më të fuqishme është marrëzia njerëzore. Njerëzit shpesh marrin vendime të këqija. Ne e bëjmë atë si individë, ne gjithashtu e bëjmë atë si kolektiv. Situata tani është veçanërisht e brishtë, sepse në shumicën e periudhave të tjera të historisë, nëse keni marrë një vendim të keq, keni pasur një shans tjetër. Por tani, të paktën për disa vendime, nëse merrni një vendim të keq, mbaron aty. Ju kurrë nuk do të keni shansin për ta ndrequr gabimin. Dhe fakti është se ekziston një hendek i madh midis fuqisë njerëzore dhe mençurisë njerëzore. Ne jemi shumë më të fuqishëm se sa të mençur. Ne si specie jemi shumë të mirë në zhvillimin e teknologjive të fuqishme, por nuk jemi aq të mirë në vendimin se si t’i përdorim këto teknologji në një mënyrë të mirë. Ne e shohim këtë përgjatë historisë. Nuk është diçka e re.
Duke lexuar librat tuaj të krijohet ideja se pas 50 vjetësh, njeriu do të ndihet si Zoti. A do të jetë me të vërtetë kështu apo një qenie njerëzore do të bëhet në vend të kësaj një qytetar i frikësuar nga forcat që ai vetë ka lëshuar?
Ka shumë skenarë. Në të vërtetë nuk e di se çfarë do të ndodhë pas 50 vjetësh, sepse varet nga ajo që vendosim në muajt e ardhshëm dhe vitet e ardhshme. Ajo që përpiqem të bëj në shkrimet e mia është të hartoj mundësi të ndryshme, skenarë të ndryshëm. Shumë nga këta skenarë janë kontradiktorë. Nuk mund të ndodhin të gjitha. Dhe nuk e di se cili prej tyre do të bëhet i vërtetë. E gjithë ideja e bërjes së këtyre parashikime nuk është e drejtë. Është për të paralajmëruar njerëzit për skenarët më të rrezikshëm me shpresën se ata do të marrin vendime të mira që do të parandalojnë realizimin e këtyre skenarëve.
Ju keni shkruar për Greqinë në lidhje me Covid-in. Pyes veten se çfarë ju bëri përshtypje për Greqinë?
Dallimi me Izraelin është i jashtëzakonshëm. Unë erdha nga aeroporti dhe pashë njerëz që rrinin në radhë dy metra larg njëri-tjetri. Është e mrekullueshme. Nëse do të ishit në Zvicër, ne do të thonim: “Epo kështu janë zviceranët”. Por grekët dhe izraelitët nuk janë aq të ndryshëm dhe në Greqi unë u trondita vërtet nga niveli i bashkëpunimit që ju shihni nga qytetarët e zakonshëm. Nuk e di cilat janë arsyet për këtë, por do të thoja që tregon një nivel shumë më të lartë besimi midis individëve dhe midis qytetarëve dhe qeverisë, që fatkeqësisht nuk e kemi në Izrael. / Përktheu: Gazmira Sokoli /