Nga Dag Bandou
Një shekull më parë, u mblodh konferenca e paqes që hartoi Traktatin e Versajës. Ishte një kohë e shpresave. Lufta e Parë Botërore, e quajtur ndryshe Lufta e Madhe, Lufta që duhej t’i jepte fund Luftës dhe Lufta për Demokraci, për fat të mirë kishin përfunduar.
Konflikti më i rëndë në historinë moderne kishte shkaktuar vdekje të shumta, shkatërrim dhe kaos. Tani do të ndërtohej një botë e re. Mjerisht, ne jetojmë ende dhe vuajmë në atë botë. Inxhinierët e sotëm socialë, s’mund të krahasohen me megalomaniakët dhe hipokritët që në fillim të vitit 1919, u përpoqën të riorganizonin globin me fantazitë e tyre.
Në këtë mënyrë, ata mbollën “farat” e Luftës së Dytë Botërore një brez më vonë, si dhe të konflikteve të panumërta më të vogla në dekadat pasuese. Trashëgimia e tyre, na paralajmëron për “sirenat” moderne, që këmbëngulin se përgjegjësia e Amerikës është ta riorganizojë botën, edhe përmes luftës nëse është e nevojshme.
Më 28 qershor 1914, serbi Gavrilo Princip, i armatosur nga zyrtarët e qeverisë nacionaliste, qëlloi ato që mund të jenë 2 të shtënat më të rëndësishme të historisë, kur vrau trashëgimtarin e fronit austro-hungarez në rrugët e Sarajevës në Bosnje Hercegovinë. Princip zgjoi kësisoj frikërat, urrejtjet, ambiciet dhe fantazitë e Evropës, dhe brenda disa javësh ushtritë u nisën për luftë.
Konfliktit iu bashkuan edhe kombet më të largëta, veçanërisht SHBA-ja dhe Japonia. Princip nuk i mbijetoi luftës, duke vdekur nga tuberkulozi në burg, por akti i tij shkaktoi të paktën 20 milionë njerëz të vdekur, shkatërroi 4 perandorie të vjetra, solli një rrënim të madh ekonomik, një zhvendosje të muliona njerëzve, lëvizje të shumta të dhunshme revolucionare aktive dhe të rrezikshme, dhe konflikte që ende ziejnë në Lindjen e Evropës, në mbarë Rusinë, dhe në të gjithë Kaukazin dhe Lindjen e Mesme.
Më 18 janar 1919, aleatët u mblodhën në Paris – megjithëse traktati do të nënshkruhej në qershor në pallatin e Versajës, shumica e negociatave u zhvilluan në mjedisin e zakonshëm të ministrisë së Jashtme të Francës. Kryeministri francez Zhorzh Klamanso, një nacionalist i ashpër dhe i pamëshirshëm, i cili ruajti një pjesë të madhe të meritës për fitoren e kombit të tij, pranoi: “Bërja e paqes, është diçka më e vështirë se sa lufta!”.
Në dallim nga pasojat e Luftërave Napoleonike, humbësit u përjashtuan nga konferenca. Në fakt, Austro-Hungaria dhe Perandoria Osmane pushuan së ekzistuari dhe dinastia Hohenzollern ishte shuar. Ndaj përfaqësuesve të shteteve të tyre pasardhëse demokratike, më e rëndësishmja Gjermania, duhej te kishte më shumë diktat sesa mirëkuptim.
Historia e pesë muajve të ardhshëm, është rrëfyer në detaje të tmerrshme. Kryeministri i Italisë, Vitorio Orlando, kryeministri i Britanisë së Madhe, Dejvid Lloid Xhorxh dhe presidenti i Amerikës, Udrou Uillson, e dominuan atë konferencë. Uillson e ricilësoi luftën si një kryqëzatë, dhe shumë njerëz u fokusuan tek idealet për të cilat ai foli.
Një Uillson frymëzues, i ndershëm, por i paditur mbi shumë çështje, do të ishte jashtëzakonisht i dëmshëm. Homologët e tij realpolitikë, u lodhën me pretendimi i tij për të folur në emër të njerëzimit. Klemanso i shpotiti 14 pikat e tij të famshme, duke thënë: “Vetë Zoti kishte vetëm 10 urdhëresa!”.
Uillson e pranoi më vonë, se nuk e dinte që miliona gjermanë etnikë mbetën në rajonin e Sudeteve në Çekosllovaki. Dy dekada më vonë, statusi i tyre u bë justifikimi i Adolf Hitlerit për pushtimin e atij kombi. Përkundër retorikës, shumica e pjesëmarrësve luftuan për interesat e kombeve apo njerëzve të tyre.
Konferenca ofroi mundësi për një plaçkitje të madhe, dhe për plane madhështore për inxhinieri sociale. Gjermanët do të detyroheshin të paguanin për të gjitha kostot e luftës, pavarësisht nga përgjegjësia e përbashkët për fillimin e konfliktit. Do të krijoheshin shtete të reja etnike, me popullsi të grupimeve të pakënaqura në anën e humbësve.
Disa nga këto njësi të reja, veçanërisht në Lindjen e Mesme, do të shndërroheshin në koloni në formën e “mandateve”, mbi të cilat Uillson u përplas me të tjerët për përgjegjësitë formale. Dhe Lidhja e Kombeve e Uilsonit, do të shfrytëzohej për të zbatuar paqen e fitimtarëve në vitet në vijim.
Kritikët ishin të shumtë. Marshalli francez Ferdinand Fosh, komandanti i aleatëve në fund të luftës, donte kushte më të ashpra. Ai u ankua:”Kjo nuk është paqe. Ky është një armëpushim për vetëm 20 vjet”. Gjenerali i Afrikës së Jugut, Jan Smuts, i cili ishte pjesë e delegacionit në konferencë dhe u bë kryeministër pak pas kthimit të tij, kritikoi ashpër duke e detyruar Gjermaninë të nënshkruante nën “majën e bajonetës”, duke shtuar se për “rend të ri dhe më të ndershëm ndërkombëtar, nuk janë shkruar fjalët më të mira në këtë traktat”
Xhon Mejnard Kejnes, përpara se të fitonte famën botërore në ekonomi tha:”Fushata për t’i faturuar Gjermanisë të gjitha shpenzimet e përgjithshme të luftës, ishte një nga veprimet më të pazgjuara politike për të cilën kanë qenë ndonjëherë përgjegjës burrështetasit tanë”.
Mjerisht, skema e Rube Goldbergut, e krijuar nga planifikuesit arrogantë, u refuzua gati menjëherë. Në terren, nacionalistët i injoruan deklarata e liderëve të huaj, që po nënshkruanin dokumente në Sallën e Pasqyrave, të hartuara qindra e mijëra kilometra larg.
Pavarësisht nga fitorja e madhe e aleatëve, nuk do të kishte ekspedita ushtarake, për të imponuar zbatimin e çdo mase ndërshkuese dhe kufizuese të traktatit. Rusët u përjashtuan, teksa një luftë e hidhur, brutale civile, e konsumoi territorin e saj të madh.
Pavarësisht ndërhyrjes me gjysmë-zemërim të aleancës, shteti bolshevik triumfoi, duke krijuar një kërcënim të ri në lindje. Amerikanët u zhgënjyen si me evropianët ashtu edhe me presidentin e tyre. Uillson kishte negociuar, pa u konsultuar me senatorët republikanë, të cilët hodhën poshtë kërkesën e tij të tipit ‘gjithçka ose asgjë’, duke e lënë Amerikën jashtë Lidhjes së Kombeve të lavdishme.
Francezët dhe belgët ishin të frustruar. Të vendosur të dobësonin Gjermaninë, ata synuan të përforconin shumë diktatet e Versajës mbi gjermanët e pabindur. Por me kalimin e kohës, e panë veten të vetmuar. Britanikët ishin të zhgënjyer, të bindur se mbështetja e Berlinit do të ishte një politikë më e mirë, dhe shumë shpejt nuk pranuan të mbështeste aleatët e tyre.
Italianët ishin fitues, por megjithatë të pakënaqur, dhe së shpejti u kthyen tek Benito Musolini.
Ç’është më e rëndësishmja, gjermanët ishin të zemëruar, pasi nuk kishin asnjë fjalë mbi fatin e tyre. Opozita ndaj Versajës, mblodhi dy mbështetësit dhe kundërshtarët e rendit të ri të dobët demokratik, por shumica përfituan nga ky i fundit.
Qeveritë gjermane i kundërshtuan kushtet e traktatit, dhe kërkuan ripajtimin, ndërsa sistemi politik u fut në krizë në mesin e Depresionit të Madh, me rritjen si të nazistëve ashtu edhe komunistëve. Më 30 janar 1933, vetëm 14 vjet pasi ata në Versajë u mblodhën për të ndërtuar një rend të ri paqësor, Adolf Hitleri u bë kancelari i kombit më të pasur, më të populluar dhe më të militarizuar në Evropë. Pjesa tjetër, siç thonë ata, është histori.
Nga fundi i viteve 1930, shumë nga kërkesat e Versajës u reduktuan në letra të vdekura nga agresioni gjerman, dhe neglizhenca e aleancës perëndimore. Tragjikisht, fituesit kishin rënë midis dy zjarreve, të gatshëm që as të mos impononin një lloj paqeje kartagjenase, dhe as të pajtoheshin me republikën e re demokratike.
Rrjedhja globale e ngjarjeve, zhduku edhe aspekte të tjera të rendit të Versajës. Dhe fundi i Luftës së Ftohtë, dhe shembja e Bashkimit Sovjetik do të përfundonte me shkatërrimin e Versajës. Kolonitë de fakto të Moskës ishin çliruar. Ballkani u riorganizua në atë që gjermanët shumë kohë më parë e kishin quajtur “Saisonstaaten”, ose “shtete për një sezon”, duke u transformuar dhe zhdukur.
Ironikisht, ajo që doli prej andej, duket shumë si traktati i urryer Brest-Litovsk, i imponuar nga Gjermania perandorake ndaj bolshevikëve që po luftonin. Ai forconte dominimin gjerman dhe shkatërroi Perandorinë Ruse, duke çliruar 11 kombe nga kontrolli sovjetik (megjithëse ato priteshin të ishin subjekte, madje edhe vasale të Berlinit).
Traktati u shmang nga aleatët, edhe pse sot edhe Brest-Litovsk, duket më realist se sa Versaja.Një proces i ngjashëm i shpërbërjes e shndërroi Lindjen e Mesme. Libani, Siria, Iraku, Izraeli, Arabia Saudite dhe shtetet e tjera të Gjirit, u shkëputën nga rrënojat e Perandorisë Osmane dhe plani britaniko-francez.
Gradualisht aleatët u detyruan të largoheshin pas Luftës së Dytë Botërore, dhe nacionalizmit arab në rritje. Shtetet ekzistuese mundën të mbijetojnë, por jo si sisteme të qëndrueshme, të bashkuara, demokratike. Disa mundën të përfundojnë si vende vetëm me emër.
Se si do të kishte evoluar rajoni në mungesë të përpjekjeve të “paqebërësve” aleatë, kjo është e pamundur të dihet. Por do të kishte kërkuar përpjekje, dhënia e rezultateve më të këqija.
Megjithatë, një shekull më vonë, zërat vazhdojnë të këmbëngulin që Uashingtoni të angazhohet në ndërhyrje ushtarake shtesë, vizatim të linjave dhe inxhinierinë sociale globale. Le të shpresojmë se udhëheqësit politikë, do të mësojnë përfundimisht nga përvoja katastrofike e vitit 1919.
Shënim: Dag Bandou, është anëtar në Institutin Kato. Ai ka qenë ish-ndihmës special i presidentit Ronald Regan, dhe autor i librit “Çmenduritë e huaja:Perandoria e Re e Amerikës”.
The American Conservative – Bota.