Paranoja është një gjendje komplekse mendore dhe emocionale për të cilën flitet që nga koha e Hipokratit. Psikiatria e ka bërë këtë koncept një plotësues të çrregullimeve të tjera, ndërsa psikoanaliza e trajton si një entitet më vete.
Paranoja është interpretuar sipas dy qasjeve, nga psikiatria dhe psikanaliza. Çrregullimi fillimisht u trajtua nga psikiatria dhe u konsiderua thjesht një formë e demencës. Me kalimin e kohës, psikiatria filloi ta refuzonte këtë koncept si një entitet diagnostik; pjesërisht sepse paranoja kishte filluar të shfaqej në mjedisin e çrregullimeve të tjera mendore, veçanërisht atë të skizofrenisë. Kështu ai pushoi së qeni një entitet në vetvete dhe pothuajse u shndërrua në një simptomë të patologjive të tjera.
Në ditët e sotme, gjëja më e afërt me të është “çrregullimi deluzional”. Në psikanalizë ndodhi një dinamikë shumë e ndryshme. Në fillim, Sigmund Freudi e analizoi atë si një formë neuroze që rrjedh nga obsesioni. Më vonë, veçanërisht në rastin Schreberit, ai e kuptoi se ishte një psikozë. Lacan, nga ana e tij, e zhvilloi tezën e doktoraturës mbi bazën e çështjes Aimée: një paranojë e kuruar.
Pak histori
Fjala “paranoja” vjen nga rrënja greke “para”, që do të thotë “pranë” ose “gjatë” dhe nga termi “noev”, që do të thotë të mendosh ose të kuptosh. Në dritën e etimologjisë së saj, paranoja mund të përkufizohet si “të kesh një mendim paralel”. I pari që foli për këtë ishte Hipokrati.
Për një kohë të gjatë fjala paranoja është përdorur si sinonim i çmendurisë. Në vitin 1863 gjermani Kahlbaum ishte i pari që foli për të si një koncept më vete. Kraft-Ebing e zhvilloi më tej konceptin dhe në 1879 e përcaktoi si një formë të “çrregullimit mendor që ndikon kryesisht në gjykimin dhe arsyetimin”. Pati përpjekje të tjera për të përshkruar këtë problem, por në fund mbizotëroi përkufizimi i Kraepelinit i vitit 1889. Që nga ai moment mori kuptimin e një lloj çrregullimi me ide delirante, pa psikopatologji të tjera domethënëse. Në vitin 1987 u zëvendësua nga “Çrregullimi deluzional” ose “Çrregullimi paranojak”.
Paranoja në psikanalizë
Sigmund Freud fillimisht foli për paranojën, pa e konceptuar plotësisht atë, në esenë e tij Neuropsikozat e Mbrojtjes (1894). Psikanaliza frojdiane trajtonte mbi të gjitha neurozat. Në fillim, Frojdi e lidhi paranojën me mekanizmin e projeksionit; prandaj nuk u thellua më shumë në temë dhe nuk nxori përfundimet e nevojshme.
Neisser përcaktoi një aspekt themelor të mënyrës në të cilën psikanaliza trajton fenomenin paranojak. Ai vuri në dukje se kjo është “një mënyrë unike e interpretimit”. Paranojaku ndjen se gjithçka që vëzhgon dhe dëgjon, në një mënyrë ose në një tjetër, i referohet atij vetë.
Jacques Lacan, nga ana tjetër, e studioi temën edhe më tej. Në një tekst të vitit 1957, në të cilin ai i referohet çështjes Schreber, të adresuar nga Frojdi, Lacan e përkufizoi paranojën si “identifikimi i një gëzimi në vend të një tjetri”. Lacan është jo lehtësisht i kuptueshëm. Le të themi se pohimi i tij është i barazvlefshëm me moton e paranojës: “Tjetri përfiton nga unë”. Jacques Lacan e thotë kështu: “Ai (paranojaku) vetëofrohet, në mënyrë që Zoti dhe Tjetri të përfitojnë nga nënshtrimi i tij”.
Le të sqarojmë konceptin e paranojës
Paranojaku në psikanalizë nuk është thjesht një person i dyshimtë, siç priret të mendojë kultura popullore. Ata që vuajnë nga ky problem nisen nga dy supozime: një, se i ka rënë një fat “i pafavorshëm” apo “mizor” dhe se ata do të jenë viktimë e këtij të fundit. Dhe dy, se ajo që ndodh në botë ka të bëjë me ta.
Paranojaku e interpreton botën duke u nisur nga këto dy supozime dhe mbi bazën e një iluzioni. Iluzioni përbëhet nga një histori e paarsyeshme. Në paranojë, kjo histori ka të bëjë me një formë të së keqes që dëshiron ta bëjë atë viktimë. “Shpirtrat e çoroditur/marsianët/djalli më pushtojnë mendjen”, për shembull. Në këtë gjendje, një person interpreton faktet bazuar në historinë që mendja e tij ka krijuar. Pra, humbja e një objekti, për shembull, do të ishte dëshmi se ata shpirtra, marsianë ose demonë – ose cilëtdo qofshin – po luajnë me të ose po e mundojnë.
Siç tregon Lacan-i, shfaqet motoja: “Tjetri përfiton prej meje”. Dhe përballë kësaj, ai ndihet plotësisht i “nënshtruar”. Ai ia atribuon tjetërkujt përgjegjësinë për atë që ndodh në jetën e tij: “Nuk isha unë, ishte Tjetri”. Ky besim dhe mashtrim përfshijnë situata relativisht të thjeshta, si xhelozia, deri në arritjen e fazave që çojnë në pasoja më të rënda, si në rastin Aimée. / bota.al