William Dalrymple
Në vizitën tim të fundit në Stamboll, ndërsa kaloja përgjatë Bririt të Artë në dritën e vjeshtës, hasa një kompleks varrezash otomane të kthyer pothuajse në shkretëtirë. Një kopsht rrethonte xhaminë, pas të cilës shtrihej një kullë tetëkëndëshe. Ky, siç lexova më vonë, ishte mauzoleu i një admirali të harruar otoman, me emrin Kilic Ali Pasha. Ai ishte dalluar në Betejën e Lepantos në vitin 1571. Për trimërinë në këtë betejë, ku u mbytën 200 nga 230 anije otomane dhe rreth 50 000 detarë humbën jetën, ai u bë Kapiten Pasha ose ndryshe Admiral i Lartë. Në vitin 1573, ai shkoi për t’i çliruar qipriotët kristinanë nga venedikasit. Dukej si një figurë që mund të personifikonte Përplasjen e Qytetërimeve – “Turku i Tmerrshëm” i rimishëruar – më vonë zbulova se Kilic Ali ishte në të vërtetë një kalabrez me emrin Occhiali, që kishte zgjedhur të konvertohej në islam për të hyrë në shërbimin ushtarak otoman.
Çdo supozim për një betejë të pashmangshme mes forcave të Azisë dhe Europës u sfidua edhe më tej kur lexova se kompleksi në fjalë ishte ndërtuar nga një tjetër kristian i konvertuar, Sinani i Madh, një armen që më parë njihej me emrin Jozef, dhe xhamia ishte përshtatur mbi kishën bizantine të Shën Sofisë. Gjatë të njëjtës periudhë, veziri më i pushtetshëm ishte eunuku Hasan Aga, më parë Samson Rowlie nga Great Yarmouth, ndërsa gjenerali otoman i njohur si Mustafa anglezi ishte në të vërtetë një skocez, jo më pak se një Campbell, që kishte përqafuar islamin dhe u ishte bashkuar jeniçerëve.
Varri i Kilic Ali Pashait në Stamboll ndodhej në pozicionin e përkryer për një njeri që kishte jetuar në kryqëzim të kulturave, në balancë mes dy kontinenteve. E megjithatë, pavarësisht kësaj ekzotike, Stambolli, Roma e re e perandorit Kostandin, ka qenë gjithmonë një qytet europian. Dhe ndërsa rrënjët e Turqisë otomane gjenden në Anadoll, e koma më herët në Azinë Qendrore, ato luajtën një rol qendror në historinë e Europës: në fakt, në kulmin e saj, me kontrollin e njërit breg të Danubit dhe fushave në periferi të Vjenës, Perandoria globale Otomane qeverisi pothuajse çerekun e Europës, përfshirë Serbinë, Bosnjen, Maqedoninë, Shqipërinë, Bullgarinë, Hungarinë dhe Greqinë. Në të njëjtën kohë ato ishin partneri më i madh tregtar i Europës. Këto janë faktet në qendër të librit të Mark David Baer, “Otomanët”.
“Si gjuhë të saj, Perandoria Otomane nuk kishte thjesht turqishten”, shkruan Baer, profesor i historisë tradicionale në London School of Economics. “Dhe as nuk përbëhej vetëm nga myslimanë. Njësoj si Perandoria Romake, ajo ishte multietnike, kishte përzierje gjuhësh, racash dhe besimesh. Ishte një Perandori Europiane që mbetet pjesë integrale e kulturës dhe historisë.
Otomanët besonin se avantazhi i tyre në Europë duhej kuptuar sikur ata ishin trashëgimtarë të Bizantit dhe për këtë duheshin konsideruar si romakët e rinj. Kjo ishte diçka të cilën dikur bota e pranonte: “Arabët, persët, indianët dhe turqit u referoheshin sundimtarëve otomanë si Cezarë dhe dominimit të tyre si “Perandoria Romake”, shkruan Baer…
Pse kemi harruar çfarë mendonin europianët pesëqind vjet më parë? Otomanët nuk evoluuan paralelisht me Europën: historia e tyre është pjesa e papranuar e historisë që Perëndimi tregon për veten”.
Si një kajak i shpejtë që çan ujërat e ëmbla të Azisë, kjo prozë e tendosur e Baer bashkon stereotipin dhe na bën të mendohemi dy herë lidhur me këto supozime të pranuara prej kohësh. Për një perandori kaq kërcënuese për botën e jashtme, otomanët mbeten sot një nga kapitujt më pak të eksploruar të historisë së globit: “gjigantët e harruar”, siç i ka cilësuar dikur një historian i otomanizmit. Sot, nëse kujtohen sadopak, në Perëndim zakonisht refuzohen si agresivë, por në fund të fundit luftëtarë dekadentë dhe intelektualisht të painteres, që kontrolluan një perdandori të stilit të vjetër dhe që përfundimisht u mundën nga goditjet intelektuale të shkencës europiane, më pas u spostuan nga pusheti që sollën rrugët detare transkontinentale. Me shyrtimin e pasojave të kësaj vale të jashtëzakonshme diturish, përfshirë punën e tij të gjatë në arkivat e Pallatit Topkapi, Baer në mënyrë bindëse na tregon sa gabim e kemi pasur në lidhje me supozime të tilla.
Baer e hap librin e tij me një përshkrim shumë të bukur të punës në arkiva, momentin kur ai gjen një copëz të një prej thesareve më të mëdha të koleksionit, hartën e admiralit otoman Piri Reis, një pararendës i Kilic Pashait: “Me iniciativën e tij, Piri Reis i Galipolit, një ish-pirat… kishte skicuar një nga hartat më të hershme të vijës bredetare të Botës së Re”, shkruan ai. “Ai ishte bazuar në origjinalin e Kolombit, hartë e cila ka humbur, madje edhe kishte intervistuar një pjesëtar të ekuipazhit të Kolombit. Për t’i dhënë sulltanit hartën më të saktë dhe më të detajuar në botë, Piri Reis kishte shqyrtuar harta të vjetra ptolemease, harta arabe të mesjetës dhe harta portugeze dhe spanjolle të kohës. Me synimin për të rivalizuar portugezët nga Iberia në Indonezi, otomanët i vunë vetes qëllim të rrinin në korrent me zbulimet europiane. Admiralë të tjerë otomanë shkruan libra mbi astronominë dhe shkencën e lundrimit dhe hartuan atlase dhe tekste mësimore gjeografie, megjithatë, asnjë nuk shkonte paralel me “Librin e deteve” (1526) të Piri Reis.
Baer vë në dukje se otomanët ishin lojtarë të rëndësishëm në atë që ne tentojmë ta shohim ekskluzivisht si epoka europiane e zbulimeve, ajo periudhë zbulimesh që hodhi themelet për tre shekuj të kolonializmit perëndimor. Ai tregon se, pas pushtimit otoman të Egjiptit në fillim të shekullit XVI, otomanët u bënë një fuqi e madhe detare në Oqeanin Paqësor, ku luftuan me armiqtë portugezë dhe në periudhën ndërmjetëse para vendosjes së pushtetit të Mugalëve, morën akoma më shpejt kontrollin e porteve indiane të Suratit dhe Diut. Në fakt, me “anije të shpejta si gjarpërinj deti”, ata e projektuan edhe më tej pushtetin e tyre duke synuar të kontrollojnë tregtinë oqeanike drejt juglindjes së Azisë. Nuk është për t’u habitur pse sulltanët i referoheshin vetes si “lordë të dy deteve dhe dy kontinenteve” dhe “mjeshtra të shtatë klimave”.
Autori me mjeshtëri na demonstron se si për 200 vjet, që nga mesi i shekullit të XV, Perandoria Otomane ishte në fakt forca më e fuqishme në Euroazi. Nga pas Portës së Lartë, sulltani dhe vezirët sunduan komunitete të përziera, me gjuhë dhe besime të ndryshme, banorë të zonave të ndryshme orare: vendimet e marra në Kostandinopojë prekën miliona njerëz në botë. Nga pallati i tij, në Bosfor, Veziri i Madh i shekullit XVI, Mehmet Sokollu Pasha, një serb i konvertuar nga kristianizmi dhe dhëndër i Selimit II, në të njëjtën kohë po planifikonte kanale mes Donit dhe Vollgës dhe mes Detit të Kuq dhe Mesdheut; një ditë ai mund të dërgonte ekspertë të artilierisë te Sulltanati i Aceh, Sumatra, për të shmangur gjirin e Malakës dhe për të çuar agjentë që do të nxisnin rebelimin kundër portugezëve përgjatë Oqeanit Indian; për të zgjedhur më pas një mbret të ri në Poloni që do të pengonte rusët; e treta për të përzënë “musketierët që luftonin si guerrillas në anën e rebelëve Morison në Andaluzi”. Ai porositi piktura nga Venediku dhe vuri në funksion një urë me 11 harqe mbi lumin Drina. Rrethi i tij i ngushtë përfshinte “oborrtarë hebrej, ambasadorë venedikas dhe otomanë të elitës greke”.
Tregtarët otomanë ishin në të njëjtin nivel inovatorë, kultivonin domate dhe duhan, kishin peshë në tregtinë e erëzave dhe mëndafshit, prodhonin orë muri, orë dore, syze dhe e kthyen kafen në një trend botëror për kohën.
Për më tepër, kjo – të paktën në fillim – nuk ishte perandori jotolerante. Edhe pse kishte pasur gjithmonë tensione mes sundimtarëve myslimanë dhe komuniteteve të religjioneve të tjera që jetonin nën sundimin e tyre kapriçioz- me standardet moderne, kristianët dhe hebrejtë, trajtoheshin si qytetarë dytësorë – kishte më e pakta njëfarë ekuilibri pluralist – ajo që historianët spanjollë e kanë quajtur convivencia ose “bashkëjetesë” – paralele të së cilës nuk gjenden në botën e krishterë. Kur mbretërit katolikë i dëbuan hebrejtë nga Granada, Perandoria Otomane u dha azil. Në fare pak kohë, Salonica u bë me shumicë hebreje.
Vetëm atëherë, siç argumenton Baer, “otomanët u tërhoqën nga përfshirja e diversitetit dhe toleranca u zëvendësua nga spastrimi etnik dhe gjenocidi” dhe perandoria ra shumë shpejt, ndërsa një një valë e fortë kryengritjesh nacionaliste u përhap nga Bullgaria në Greqi, duke zëvendësuar diversitetin multietnik me një seri nacionalizmash monoetnike dhe monoreligjioze. Sulltanët e fundit e vulosën fatin e tyre duke neglizhuar masakrat antiarmene që kulmuan në vitet 1915-1916. Më pas, në momentin më të errët të historisë së Turqisë, rreth 1.5 milionë armenë u lanë të vdisnin urie, u vranë me bajoneta apo u dhunuan deri në vdekje në atë që konsiderohet si gjenocidi që do të frymëzonte më pas Hitlerin. Pas gjithë kësaj, grekët e Anadollit emigruan në Greqi, hebrejtë në Palestinë dhe armenët e mbijetuar në Armeninë e cunguar që do të bëhej shumë shpejt pjesë e Bashkimit Sovjetik.
Deri në momentin që neootomanizmi i presidentit Erdogan dhe megadrama e Netflix, “Ertugrul”, na i kujtoi sërish, edhe vetë turqit e kishin injoruar të kaluarën perandorake që Ataturku i kishte mësuar ta shihnin si dekadenca e “të sëmurit të Europës”. Pak historianë të Perëndimit kanë pasur aq njohuri për turqit otomanë sa të provonin të kundërtën. Libri i Marc David Baer – një model i një teksti historie të shkruar mirë, hyn në rrugën e gjatë të korrigjimit të këtij supozimi jetëgjatë.
Burimi: Financial Times
Përkthimi: Gazmira Sokoli