Poezia bashkëkohore shqiptare dhe një antologji
Lexuesve, dashamirësve dhe adhuruesve të artit poetik, krijuesve, studiuesve dhe kritikëve u është vënë në dispozicion këto ditë antologjia e re “Poezia bashkëkohore shqiptare”, ku janë përzgjedhur prej hartuesve autorë të njohur si F. Reshpja, A. Vinca, P. Ruka, V. Zhiti, si dhe autorë të tjerë që spikatin me krijimtarinë e tyre në të mirë të rritjes së vlerave të poezisë shqipe dhe të frymës së saj bashkëkohore.
E lavdërueshme iniciativa dhe qëllimi i hartuesve të antologjisë, sikurse që është intriguese hyrja, përgatitur nga redaktori i librit (P. Kote), me sugjerimet e tij, sidomos për këndvështrimin modernist dhe postmodernist të kësaj prurjeje poetike. Vështrimi im, gjatë leximit të këtij libri ishte thjesht realist dhe jam i bindur që kjo qasje nuk ishte aspak e gabuar, siç pretendon redaktori të jetë çdo qasje tjetër veç atyre të sipërpërmendura prej tij. Dhe kjo jo për hir të diversitetit në kulturën letrare, gjë që do ta vështirësonte shumë qasjen e rekomanduar, por për hir të objektivitetit të realitetit, i cili me diversitetin e vet e lehtëson qasjen me autorët e krijimet e tyre të përzgjedhura në këtë antologji. Kjo është arsyeja që më nxiti të shpreh modestisht ndonjë mendim rreth disa krijimeve të autorëve të përfshirë në këtë antologji, në korrelacion me sugjerimin e redaktorit, duke iu referuar dhe autorëve të tjerë, përfshirja e të cilëve, pa dyshim, do t’i jepte fizionomi më të plotë bashkëkohësisë së poezisë shqipe në këtë përmbledhje, si edhe me mendimin teoriko – letrar që sqaron, shpjegon dhe ngre ura komunikimi mes krijuesve dhe lexuesve.
Një libër antologjie është vepër përfaqësuese dhe u përmbahet kritereve që e vendosin atë në këtë pozicion, aq e mirëstudiuar kjo, saqë mbetet referencë për krijimet dhe vlerat e autorëve të tyre, duke kapërcyer kështu fiksionet individuale, në trajtën e analizave dhe opinioneve, drejt një afirmimi institucional të artit të krijuesve, që i japin frymë kësaj antologjie.
Duke marrë në konsideratë porosinë e redaktorit për ta lexuar këtë prurje poetike nga dy kënde, nga ai modernist dhe postmodernist, të krijohet përshtypja se nuk janë autorët që na drejtojnë në atë hulli, por duhet të jemi ne lexuesit që t’i përqasim vargjet në këndet e rekomanduara. A ka kritere për t’i dhënë profilin poezisë, apo poezia ka sinjalistikën e saj për të na drejtuar, për të mos gabuar në qasjen tonë? Për të qenë korrekt me çka na sugjerohet, e ndiejmë të nevojshme një përqasje të mendimit poetik, në poezitë e zgjedhura (dhe të pazgjedhura), me shtratin teorik-estetik të këtyre rrymave filozofike – letrare, të cilat duhet të njihen mirë nga lexuesi, paçka se postmodernizmi nuk u konsolidua si një rrymë artistike me tiparet e veta që e dallojnë atë në kuadrin e lëvizjeve me profil të konturuar të asaj çka përfaqësojnë historikisht, duke demonstruar qartë paqartësinë e vet qysh në pagëzimin me emrin postmodernizëm , si të jetë parashtesa post ajo që mbart tiparet karakteristike të këtij lloji artistik. Studiuesja e mirënjohur, F. Dado, në punimin e saj shkencor “Postmodernizmi”, na ka dhënë një tablo të plotë të këtij drejtimi artistik, teorikisht mbështetur në mendimin bashkëkohor gjithëpërfshirës, ilustruar me vepra të autorëve tanë.
Njohuritë e këtij studimi mendojmë se do të na ndihmojnë për t’iu qasur prurjeve të antologjisë në këndvështrimet e sugjeruara për lexuesit që, veç të tjerash, janë edhe: Amund të paraqesë letërsia realitetin, kur dihet se vetë realiteti shfaqet në të përmes krijimeve të imagjinatës?
– Postmodernizmi është largimi nga pasqyrimi objektiv.
– Postmodernizmi përqëndrohet te gjetjet, lojërat me teknikat e fiksionit, në vend që t’i përdorë ato për të ndërtuar një histori logjike.
– Tipar themelor i postmodernizmit është fraza e përçudnuar që e bën të vështirë interpretimin përfundimtar.
– Letërsia postmoderniste është kundër logjikës, arsyes, sepse ato fare pak e kanë ndihmuar njeriun.
– Postmodernizmi nuk i referohet objektit real, por përjetimit të reales.
Çështjet e qëmtuara më sipër, si tipare të postmodernizmit, e largojnë letërsinë dhe artet nga funksioni dhe misioni i lindjes dhe zhvillimit të tyre. Ato kanë lindur së bashku me njeriun, prej njeriut dhe për njeriun. T’i shkëputësh ato nga njeriu e t’i bësh të pakuptueshme për të, do të thotë që artin ta gjymtosh, njëkohësisht , ta çoroditësh njeriun, nëse mund të quhet “njeri”, kur atë e zhvesh nga logjika, arsyeja, ndërgjegjja, nga veprimtaria, nga kënaqësia e punës dhe e krijimtarisë, nga dashuria për të bukurën dhe dëshira për ta krijuar atë, sepse njeriu i krijoi artet, i zhvilloi ato dhe u zhvillua prej tyre. Dhe vetiu lind pyetja: A janë poezitë e përzgjedhura në këtë antologji mishëruese të tipareve të sipërpërmendura? Nuk janë të tilla, duke filluar që nga krijimet e vetë redaktorit, në të cilat i këndohet jetës, kohës, nënës, babait, dashurisë, atdheut, lirisë. Dhe, pse është kështu, kërkohet që “boshllëqet” t’i mbushin lexuesit, si të ishin ata që do të përcaktonin bashkëkohësinë e krijimtarisë së poetëve të përfshirë në antologji, kuptuar kjo me llojin modernist dhe postmodernist të saj, si lloji më i preferuar dhe më evidentues i autorëve dhe krijimtarisë së tyre. Letërsi bashkëkohore është ajo që shkruhet në ditët e sotme, pavarësisht se për cilën kohë bën fjalë, që trajton dukuritë dhe problemet aktuale, apo ajo “që ka të bëjë me raportin që krijohet midis lojërave gjuhësore absurde dhe teknikave të papritura” (“Postmodernizmi. F. Dado.)? Nuk është vështirë të konstatohet prirja ndaj kësaj të fundit, duke e shikuar dhe vlerësuar si arritje e çlirimit nga ndrydhja dhe kornizat e letërsisë paraardhëse, dukuri që do të ishte e mjaftueshme për t’u larguar prej saj, paçka se në vetvete ajo është e pacaktuar, e pakonsoliduar dhe e çorientuar. Kjo është edhe arsyeja që për krijuesit më në zë të letërsisë bashkëkohore të para viteve ’90-të, në pamundësi për mohimin e vlerave të tyre, nga studiues, kritikë etj. bëhen përpjekje “sizifiane” për t’i rreshtuar në radhët e kundërshtarëve të letërsisë që ata vetë krijuan dhe tepër të suksesshme.
Antologjia është kullesa e mendimit poetik për autorët dhe krijimet e tyre, pa krijuar diskordanca që e trondisin këtë mendim, që e zhvoshkin dhe e rrjepin, që lëndojnë trungun e shëndoshë të letërsisë dhe artit tonë. Postmodernizmi është vazhdim i modernizmit, por jo në ngritje, në zbritje, në zbehje, ndaj dhe si lloj i veçantë ai mbetet i pakonsoliduar, pa karakteristikat që t’i krijojnë mëvetësi letrare e, aq më pak, privilegjin e bashkëkohësisë avangardiste.
Vepra realiste e përfshin modernen në të gjitha llojet e ekzistencës së saj, ndërsa dukuritë e veçanta të realitetit e shpalosin bukurinë, ashpërsinë, hijeshinë, rëndësinë, funksionin, vlerën, origjinalitetin, mrekullinë dhe harmoninë e tyre brenda realitetit jetësor, duke krijuar imazhe të pafundme dhe të papërsëritshme të kësaj bote që jetojmë e për të cilën mendojmë, pa e kufizuar atë në mendime dhe veprime, të realizuara ato në kohë dhe hapësirë.
Moda në poezi nuk qëndron në çjerrjen dhe grisjen e vargut, për t’iu kundërvënë poezisë pararendëse, ashtu sikurse moda e pantallonave të grisura e të çara, ku gradualisht çarja po kalon sipër gjunjve, për të ngacmuar vëmendjen dhe kureshtjen, por që me vargun po tentohet grisja drejt thelbit , për të mos e kuptuar dhe për të larguar vëmendjen prej tij. Modernia nuk konsiston në copëzat e jetës së pakuptimtë, por në copëzat pa kuptim të jetës. Aty mbarten konfliktet, deformimet, tjetërsimet, metamorfozat, trillimet, zhgënjimet dhe shpërthimet.
Me shumë sinqeritet do t’i kërkoja redaktorit të Antologjisë poetike bashkëkohore se ku ta gjej modernizmin dhe postmodernizmin në poezitë e P. Rukës, të përzgjedhura për këtë antologji, të cilat i japin asaj shkëlqim, që të kujtojnë se ekziston, se je në jetë, se ke njerëz të dashur që kërkon t’i kesh pranë, që t’i mbash gjallë edhe kur ata i janë larguar kësaj bote. Çfarë fije fërfëritëse, me të cilat ka mundur të qëndisë dashurinë tronditëse dhe mallin përvëlues që ngroh ndjenjën e kujtdo që udhëton nëpër vargjet e poetit, si në një rrugë të shtruar me mrekullitë që derdh në faqet e librit dalldia poetike e një frymëzimi të magjishëm. Çfarë madhështi thjeshtësieje përcjellin vargjet për mikun e tij që ndërpreu ëndrrat e veta, për amanetin që “Po ta lë te varri, / do ta hanë milingonat/ Do thonë/ Viktori s’është më..”! Çfarë mesazhi! Sa i qartë, sa i ndjeshëm, sa bukur i thurur! Ç’është kjo dorë që shpërndan të tilla mrekulli, xhind apo njeri?!
Studiuesja F. Dado, në librin e vet “Postmodernizmi”, e palos dhe e shpalos postmodernizmin, e kthen së mbari, së prapthi, e përqas, e ledhaton, e lajkaton, herë stepet e ligështohet, aq sa duket se nuk gjen dot pritshmëritë për t’u ndier çlirët në përmasat e veshjes moderniste, ndaj dhe thekson se poetika postmoderniste humbet lidhjet me lexuesit dhe se prishja e kësaj marrëdhënieje mbetet prova kryesore që ka me të. Poeti P. Ruka duket se nuk është i qetë, po të mos i mëshojë pikërisht kësaj lidhjeje, ndaj vargjet e tij mbajnë aromë nëne , mençuri atërore, çiltërsi miqësie, nderim atdhetarie e patriotizmi, dashurie e përkushtimi njerëzor. Pse duhet t’i përqasemi në këndvështrime të tjera, kur këndi i shikimit të vargjeve është i kthjellët, i pastër, i kuptueshëm?! Edhe pse i dhimbshëm, revoltues, artistikisht është tepër shprehës e veprues: “ Nuk dimë ku shkojmë, s’ka kohë të mendohesh / Nxitojmë ngaqë thjesht është në modë nxitimi / Në kohë arixhinjsh jeton sot gjithë bota / Ik dhe thur kanistra pikëllimi!” ( “Baba, ne ikëm”). Studiuesi B. Gaçe gjen vlera në poezinë e P. Rukës, njëra prej tyre është ajo që ai nuk përfill pikërisht sfidën e postmodernizmit, humbjen e lidhjeve me lexuesin, kur thekson se poeti “depërton me lehtësi dhe me një frymë komunikuese te lexuesi”.
Me ndryshimet politike që ndodhën në vendin tonë me rënien e regjimit komunist, konstatohet një rendje pa kriter ndaj “lirisë” së krijimit, si të ishte ajo foleja ku ishin strukur talenti, idetë dhe pikëpamjet, mungesa e së cilës do të duhej të sillte rrëgjimin e letërsisë sonë dhe autorëve të shquar të saj për një periudhë kohore të konsiderueshme. Por, nëse figura të spikatura të një letërsie të zhvilluar në një regjim shtypës e që i shërbyen atij me veprat e tyre, trajtohen edhe sot si të tillë, do të thotë që krijimtaria e tyre i shërben edhe këtij realiteti të ndryshuar, gjë që nuk mund të ndodhë pa deformime në interpretime, duke ua përshtatur realiteteve dhe shijeve të reja, qofshin ato të drejtimit politik, apo estetik-artistik, nën emërtimin modernizëm apo postmodernizëm. Ka shumë hipokrizi kjo kohë dhe, nëse në vitet e para të ndryshimeve nuk mund t’i shpëtoje dot kaosit, aktualisht, pas tridhjetë viteve, rrjedhat duhej të ishin kthyer në shtratin e vet e jo t’ua ndryshojmë atë sipas qejfeve, tekave, trilleve, modave, siç dëshiron njëri apo tjetri studiues, krijues, kritik, duke sajuar një tollovi ku I. Kadare, D. Agolli, F. Arapi etj. nuk do të njihnin dot veten, duke lexuar se ç’thuhet për ta. Si mund të thuhet se “F. Arapi ia arriti të shkruajë poezinë në strukturat e atij moderniteti që në Shqipëri shihej shtrembër” ( S. Bejko. Gazeta “Dita”dt. 14.10.2021). Cili ishte ai modernitet që shihej shtrembër? Moderniteti nënkupton vlerat, marrëdhëniet konkrete që, në një kohë të caktuar, pranohen si moderne” (F. Dado “Postmodernizmi”). Moderniteti shënon një periudhë të gjatë që prej Renesansës e deri në mesin e shek. XX. Shtrembër në Shqipëri shikohej modernizmi, që nis nga fund i shek. XIX dhe deri në vitet ’50 – ’60 të shek. XX. Nuk kuptoj se si mund t’i mvishet si vlerë F. Arapit, ajo çka përmban në vetvete prirje të theksuara shpërfillëse ndaj shijes popullore, ndërkohë që, nga ana tjetër, theksohet se F. Arapi mbetet deri në fund poet i kohës së tij, i përditshmërive tragjike nëpër të cilat ai jetoi, poet i njeriut dhe fateve të vendit të tij” (Gazeta “Dita”.14.10.2021). A mundet një poet, në këndin e tij modernist (moderniteti që në Shqipëri shihej shtrembër) apo postmodernist të fokusojë motivet “mbi fatet personale, mbi fatin e një epoke, mbi fatin kolektiv të vendit të tij”, kur dihet që postmodernizmi si filozofi dhe art “e flak totalitetin në të mirë të parcialitetit, si dhe tërësinë në të mirë të pjesëve” (E. Myrtezai “Fjalori filozofik”)? Pse pesha, rëndësia, vëmendja, tendenca, modeli, përfytyrimi, konceptimi i letërsisë postmoderniste shumë shpejt u zbehën dhe nuk tërhoqën më atë interes që është karakteristikë për ndjekjen e së resë , në freskinë e mendimit dhe veprimit të saj në realitet, pra në botën para dhe pas reales, në atë individuale dhe shoqërore, që sigurisht i takon një realiteti, paçka se jo objektiv?! Sepse forma e zgjedhur për qasjen ndaj një realiteti të tillë është copëzimi i së tërës, duke i dhënë pjesës atributet e së tërës, duke shprishur harmoninë “për të harmonizuar” parregullsinë, që do të ishte njësoj sikur këmbët të ecnin pa trupin, sikur koka të mendonte pa trurin, duke kënduar këngën “e lirisë”. Thjesht një vizion, makabritet! Dhe kjo është arsyeja që kujton se je duke fluturuar, ndërkohë që gjendesh përtokë, duke pretenduar të rrëqethësh e t’i entuziazmosh të tjerët me një këngë që e këndon pa zë, aq më keq, me zë të çjerrë, që mund të dalë prej çdo organi tjetër, veç jo prej gjoksit e mendjes.
Umberto Eko, në librin e tij “Për letërsinë” thekson se : “Arti nuk shtron më para vetes qëllimin që të japë një pamje të bukurisë natyrore dhe as nuk ka ndërmend të ngjallë kënaqësinë e paqtë të soditjes së trajtave të harmonishme. Përkundrazi, dëshiron t’i mësojë njerëzit të zbërthejnë botën, duke e parë me tjetër sy, të kënaqen me rikthimin te modelet arkaike ose ekzotike, te bota e ëndrrave a e fantazive të të sëmurëve mendorë, te vegimet që shkakton droga, te rivlerësimi i lëndës, te riparaqitja e çakërdisur e sendeve të përdorimit në situata të pabesueshme, te shtysat e pavetëdijes”. Dhe e gjithë kjo përligjet me spekulimin e madh të një letërsie gjoja në koherencë me zbulimet shkencore që kanë shënuar revolucione madhore në njohjen e botës, siç janë teoritë e Ajnshtajnit dhe Frojdit, duke abuzuar me sistemin e referimit. Teoria e relativitetit nuk hedh poshtë artin që pasqyron ngjarje me referencë realitetin jetësor, sepse planeti ynë, edhe pse nuk është qendra rreth së cilës rrotullohen trupat qiellorë, është mjedisi “ku zhvillohet e kalon normalisht jeta e njerëzve” (A. Uçi), ndërkohë që Ajnshtajni e sheh dhe e studion planetin tonë në referencë me universin, relativiteti i të cilit nuk shprish objektivitetin e realitetit tokësor. Ajnshtajni dhe Frojdi formuluan ide para zbulimit të ligjeve të zbatueshmërisë së tyre praktike në shkencat përkatëse. Eshtë shkalla e vërtetësisë, e aprovimit që bën realiteti, duke i konkretizuar këto ide nëpërmjet zbulimit të ligjeve e pronësuar ato për t’i zbatuar në praktikën jetësore, ajo që bën të pavdekshme veprën e tyre. Ajnshtajni kërkonte vërtetimin në praktikë të teorisë së tij, sikurse dhe ndodhi, ndërsa formulimet e Frojdit “ishte vështirë t’i nënshtroheshin provave empirike”. “Psikoanaliza ka copëza vërtetësie, por teoria në përgjithësi nuk qëndron” (Piter Medauor). Copëzat e tjera që nuk i përkasin vërtetësisë, apo që nuk janë provuar si të tilla, nuk mund të jenë objekt i pasqyrimit të realitetit, pra i artit, dhe, nëse po, atëhere ai nuk pasqyron gjë tjetër, veçse një deformim të realitetit, shoqëruar kjo me deformime të tjera të shumëllojshme: të gjuhës, figuracionit, subjektit, personazheve, mesazheve, deri në eleminimin e plotë të tyre. Art që buron nga shpirti dhe nuk ngroh shpirtrat, nuk mund të ketë. Art që buron nga mosekzistenca dhe t’i shërbejë ekzistencës, nuk mund të ketë. Art që buron nga mosnjohja dhe t’i shërbejë njohjes, nuk mund të ketë. Art që buron nga domethënia dhe të mos ketë domethënie, nuk mund të ketë. Art që buron nga parregullsia dhe t’i shërbejë rregullsisë, nuk mund të ketë. Arti që buron nga shkatërrimi i së tërës, nuk mund t’i shërbejë plotësisë së saj. Një art që nuk i shërben njeriut, nuk mund të burojë tjetër, veçse prej antinjeriut. Një art që ka për hero antiheroin, nuk mund të jetë art, por antiart. Keqinterpretimi i teorive shkencore, shpeshherë i qëllimshëm në referencat e gabuara, bëhet shkak i krizave në sferat e tjera të jetës që i marrin ato si model dhe objekt të veprimtarisë reale dhe artistike. Jo rastësisht Ajnshtajni thotë se do të ishtë më mirë të kishte mbetur një sahatçi i thjeshtë, apo Frojdi, për të cilin S. Cvajg thotë se: “ Ai ( Z. Frojd) në fakt nuk e ka paraqitur kurrë parimin e kënaqësisë si të vetmen forcë psikike lëvizëse të botës”.
Çrregullimet, moskuptimet, absurdi, dyshimet, abuzimet, mashtrimet, janë ndodhje të realitetit, por jo vetë realiteti, aq më tepër që “ambicia” e këtyre dukurive të mund të arrijë deri aty sa të neutralizojë gjithçka tjetër, për të mundësuar pushtetshmërinë e tyre në këtë pafundësi hapësire e kohe, duke i dhënë atij (realitetit) profilin e vet të pakëndshëm. Duke eleminuar subjektin, drejtpërsëdrejti cënohet përmbajtja e veprës letrare (tema,idetë), marrëdhëniet mes personazheve, pra gjithë mjedisi jetësor, duke tentuar një apo disa botë të tjera në thellësitë e ndërgjegjes së individit, ku monologu është i vetmi mjet depërtues në labirintet e botës së sajuar, “bukuria” e së cilës qëndron në pamundësinë e komunikimit dhe të kuptimit. Tjetërsimi i funksionit të fjalës në një identitet të ri nëpërmjet përfshirjes në të të mendimit dhe veprimit, e lodh, e shkatërron fjalën deri në gjymtim, duke mos arritur kështu të realizojë edhe funksionin bazë e jo më pastaj të rregullojë e të sistemojë gjithçka tjetër që nuk janë domen i saj, por që ndihmon fuqishëm në qartësimin dhe kuptimin e përbërësve të tyre, për t’i ndjerë, shijuar dhe për t’u ndikuar në përsosjen e marrëdhënieve me realitetin jetësor.
“Letërsia pasqyron jetën nëpërmjet figurave artistike të krijuara me anën e fjalës” (FGJSSH) . Por, a e ruan dhe ushtron letërsia këtë funksion, ndërkohë që shtrohet pyetja: A mund të thuhet se letërsia është paraqitje e realitetit kur dihet se vetë realiteti rishfaqet në të përmes krijimeve të imagjinatës? (F. Dado. “Postmodernizmi”) Sigurisht që jo! Pse? Sepse “në letërsinë postmoderniste referenca është jo thjesht objekti real, por përjetimi i reales” (F. Dado). Përse letërsia postmoderniste zbeh heroin dhe evidenton antiheroin? Sepse shpërthimi i revoltës së antiheroit ndaj degradimit të realitetit ekzistues orientohet drejt realiteteve të tjera të sajuara nga mendjeshkrepësi, që as ndezin zjarre për të djegur, as i shuajnë për të mos u djegur prej tyre. Nga sa theksuam për postmodernizmin, nuk mbetet të kuptojmë se postmodernizmi nuk ka të bëjë me përmbajtjen dhe misionin njerëzor të letërsisë, por vetëm me strukturat artistike tashmë të konsumuara. Prirja drejt formave artistike të reja për të shprehur një përmbajtje të caktuar është progres i artit, ndërsa prirja për të gjymtuar përmbajtjen e realitetit nëpërmjet formave “të reja” artistike është regres.
E përderisa është kështu, veprën e shkrimtarit dhe studiuesit tonë të shquar, R. Qosja, nuk do ta klasifikoja postmoderniste vetëm për faktin e formës artistike, sepse psh. romani “Vdekja më vjen prej syve të tillë” është konceptuar në atë mënyrë që përfshin frymëzimin, krijimin, metodën, kritikën, filozofinë, mesazhin, kuptimin, duke e lehtësuar komunikimin në këtë ndërthurje gjinish, situatash, rolesh të personazheve, që, duke i zhytur në mbretërinë e artit të fjalës, i jep veprës një origjinalitet që spikat jo vetëm në letërsinë shqipe, por edhe atë botërore. Romani i R. Qosjes është një platformë ku modernizmi, postmodernizmi, ëndrra, fantazia, përralla, mençuria, marrëzia, dashuria, urrejtja, fytyrimi dhe shpërfytyrimi, përfillja dhe shpërfillja, e shkuara dhe e ardhmja, gëzimi dhe trishtimi, të gjitha bashkë hedhin vallen e jetës, së cilës i prin me finesë e delikatesë dinamizmi i realitetit jetësor. Aq më tepër kur në faqet e këtij romani ndeshemi me thënie të tilla: “As shpresa më fantastike nuk lind së paku pa një bazë, qoftë edhe të hollë, reale… Shkrimtari ose duhet t’i flasë për gjëra të rëndësishme gjinisë së vet, ose nuk duhet të shkruajë fare; nuk i kuptoj ata që shkruajnë pallavra sensacionale”.
E kam të vështirë të ndjek këshillën e redaktorit të antologjisë, kur lexoj poezitë e poetit Namik Jahaj, ku çdo fjalë është si një gur stralli që çuditërisht, (Ah, kjo “teknologjia moderne!”), shkrep sapo syri i lexuesit kontakton me të dhe ajo ndez fjalën tjetër të ndriçohet mendimi. Si barut ndizen vargjet, pa u djegur ndjenja, gëzimi , trishtimi, mesazhi deri në shpërthimin jo plasës e shkatërrimtar, por nxitës e frymëzues, ku mendimi zbulohet i formësuar nën llamburitjet e flakës metaforike. “Mes dy deteve delfini më gjeti /Retë shtatzana ulen në gjunj / Litari i shiut kujtimet m’i treti / S’di kush lotonte, retë apo unë”. Shtresëzim figurash! A i nxë dot vargu? Duket sikur ngjeshin njëra – tjetrën, sikur shtyjnë njëra – tjetrën për ta nxjerrë jashtë vargut. Por poeti N. Jahaj, me vargun e tij sfungjer, të thotë: “Or mik, shtrydhe fort, se ky varg nuk griset, veçse kullon mjaltë dhe vrer”. Atdheu, vendlindja, nëna, babai, mërmërima e lumit dhe freskia e rrjedhës së përroit, dielli, hëna dhe kjo Tokë, nuk u lodhën në “lojën” e përjetshme që e mbajnë gjallë këtë jetë zjarr e flakë si vetë poezia. “Eh, poet, poet, ku e filtron bucelën me helme? / Te gjiri i muzës, ç’ferment – balsam ke ngjizur? / O magjistar i fjalës, lemz e botës së rreme, / Dehu, helm, e shpëto botën nga gjuha e hidhur!”. Këto katër vargje kanë një shtrirje aq të gjerë, sa mbulojnë me kuvertën poetike gjithë kohërat e hapësirat, gjithë komeditë e tragjeditë, gjithë muzat e magjitë dhe kjo, pikërisht për faktin e mjeshtërisë së përdorimit të potencialit kuptimor të fjalës, të krijimit të atyre lidhjeve që rrisin shprehësinë dhe kjo aftësi thurëse e tezgjahut artistik të N. Jahajt bën që vargjet të vezullojnë, vargje që dëshmojnë se kurora e mbretëreshës së figurave stilistike, metaforës, do të vazhdojë të jetë rrezëlluese në fronin poetik, edhe në poezinë bashkëkohore, ku N. Jahaj lëvron me mjaft sukses, prestigj dhe autoritet.
I gjakosi gishtat (seç “i pëlqenin” gishtat e vrarë) poeti Xhemil Lato, duke rrëmuar të nxjerrë prej tokës derte dhe amanete, ky rrëmihtar dherash, prej nga përpiqet të shkëpusë prej baltës së ftohtë, ngjeshur nga gurët e varreve, ëndrrat e ndërprera të nuseve të reja, buzëqeshjen e foshnjave të të cilave e rrëmbeu errësira të zbukuronte shëmtinë e vet, të nxjerrë buzët e plasura të baballarëve e t’ua lyejë me melhem vargjesh, t’u marrë erë zambakëve të bardhë mbirë në gjoksin e gjysheve e shpërthyer sipër, për të shpërndarë aromën në viset e të parëve, tej në Çamëri. E ëmbla gjyshe, që edhe vdekjes kërkon t’i prishë mendjen e ta kthejë nga rruga për të mos marrë të tjera jetë, duke i vënë në këpucë maja gozhdash, pse jo t’i hollojë dhe një bakllava çame, “që nepsmadhja zezane / t’i vijë rrotull tepsisë me sherbet / si një bletë” (“Nazua”). Shpirti i poetit ngrohej në zjarrin e vargjeve që ai ndizte për fëmijët, për të lodhurit, të munduarit, për të mërziturit e të dashuruarit. Poeti kërkon pak dritë në errësirë, pak zjarr në ftohtësirë; thirrje migjeniane kjo! Xhemil Lato është poet i mallit, i të gjitha malleve së bashku, ndaj tërë kohës mblodhi me thonj dhe derdhi në vargje mallin për atdheun, për vendlindjen, për shokët e miqtë, për vashën, për atë “..të vuajturën / me një fustan të ngushtë / që derdhte cicërima të ngrira / nga buzët e kuqe prush” (“Të prefshin ferrën ku rri!”). Çfarë mrekullish krijon gjuha shqipe në frymëzimin e këtij poeti!
Dyshja Jahaj – Lato, i hollonin “brirët” e krijimtarisë së tyre në kovçhanen poetike të njëri – tjetrit dhe, si dy mjeshtra të përpunimit të fjalës në “panairin” e poezisë shqipe bashkëkohore, i dhanë një dritë e ndriçim të ri sallonit të mbretërisë metaforike, duke e hijeshuar kurorën e saj me vezullime të shkarkuara nga vagonat e minierës së pashtershme të figuracionit artistik të gjuhës shqipe. Si janë këta poetët! Dhe thonë që s’ka “profetë”. Çfarë lidhje për së gjalli! Një dyshe moderne, që rrjedh si në iso labe! Një këngë malli, një brengë halli, ajo çka poetit i çirrte shpirtin, qartë i lexohej te balli! Si në vegim na shungullojnë fjalët: – Nuk doja t’i këndoja vdekjes së gjalli. Por, o miqtë e mi, a e dini, (sigurisht që e dini), çfarë mendojmë për më të dashurit tanë: Po sikur ?……Dhe kjo sepse nuk duam që të ndodhë, sepse ata janë dhimbja dhe dashuria jonë, ndaj themi me vete : Ç’mendoj dhe unë! Por ja që ndodhi…dhe ky është pikëllimi!
Poetë që u japin vargjeve tingëllim trishtues, prej gjendjes së tyre shpirtërore të rënduar, zakonisht janë trajtuar si sentimentalë, moralisht të rënë e jo frymëzues, qoftë kjo edhe për poezi të veçanta, edhe pse ky dëshpërim nuk do të përbënte tiparin karakteristik të krijimtarisë së tyre në përgjithësi. Nuk ndodh kështu me poetin Arben Duka, i cili i “këndon” vdekjes e , megjithatë, të frymëzon për jetën, punën, dashurinë, miqësinë, duke i zhvoshkur ato si prej lëkurës së gjarprit e duke e përpunuar helmin e tij si solucion shërues jetëdhënës.
Është poeti që trajton raportin jetë – vdekje si shtrojë të praktikës dhe veprimtarisë njerëzore në marrëdhëniet vdekje e gjallë dhe gjallje e vdekur, gjithmonë duke e shikuar veten (njeriun) si lundërtar i këtyre deteve të pafund të dritës dhe errësirës, të dashurisë dhe urrejtjes, gjithmonë me rrekjen për ta bërë jetën të pavdekshme dhe vdekjen të jetshme, gjë që e drobiti poetin tonë, sepse dha dashuri dhe thithi vrer për ta pështyrë, sikur t’i jepte vdekjes frymë dhe në këtë rropatje jetë – vdekje triumfon pavdekësia: “O kohë, në jet’, pa pushuar/ Tek unë tërmete ke sjellë,/ Po edhe kështu, i rrëzuar/ Unë jam gjithmonë kështjellë”. Poezia e A. Dukës është një kënd që do ta zgjeronte horizontin e vështrimit të bashkëkohësisë së poezisë shqiptare në këtë antologji. Ekstremitetit të të kundërtave, jetë – vdekje, poeti A. Duka ka aftësinë t’i japë ngarkesë të tillë emocionale, tension dhe temperaturë të një shkarkese aq të përflaktë, sa të fshijë kufijtë jetë – vdekje dhe të sjellë te ne mesazhin shungullues se jeta është dashuri. Vdis Vdekje! Dhe e “helmoi” Vdekjen, duke shtënë në gotën e dollisë ëmbëlsinë e mjaltës jetësore. Vdekja i vinte e zezë sterrë si errësira me kthetrat zgjatur për ta rrëmbyer në honin skëterror, por ai e ndillte me një nanurisje të ëmbël, duke ia zbutur egërsinë e duke e shpirtëzuar mes vargjesh aureolë, sa i zgjon zilinë për të marrë ngjyrat, larminë, aromën dhe përjetësinë. A mos vallë poeti “kërcënon”, ashtu si Dielli njerëzimin se do të shkojë në ferr të ndriçojë veç për të vdekurit?! Kjo do të ishte rrëkëllima, se ndriçimi nuk i ngjall të vdekurit, nuk i jep kuptim vdekjes, por shuarja vdes të gjallët, i bjerr kuptimin jetës, e cila duhet të jetohet edhe kur është e mundimshme : “Dhe në qoftë e sfilitshme/ dhe kur mizori jeton/ Jeta është e rëndësishme/ ngaqë vdekja ekziston”. (“Ose të ndryshojmë jetën, ose të vdesim të tërë”). Thjesht një përshpirtje?! Dhe kërcënimi merr ngjyrë : “Do ta gdhend gjithë të vërtetën/ në një shkëmb e jo në rërë/ ose të ndryshojmë jetën/ ose të zhdukemi të tërë” (Po aty). Poeti e përdor vdekjen si një mekanizëm për të vënë në lëvizje jetën dhe atëhere vdekja vdes. Kjo është forca artistike, dhe shpirtërore e poetit A. Duka, ndaj ai do të na frymëzojë me vargjet, do të na qetësojë shpirtrat me këngët e tij, në amshim.
Një zë i veçantë që do t’i jepete frymë Antologjisë poetike dhe që do t’i rriste asaj vlerat në përligjje të kësaj ndërmarrjeje më se qytetare dhe artistike, si shprehje e një potenciali shpirtëror të pashtershëm, do të ishte përfshirja në të e emrit tashmë të njohur në letërsinë bashkëkohore, Daut Gumenit. Emri dhe krijimtaria e këtij poeti do t’i jepte një ngjyrim të spikatur dhe do të dëshmonte për seriozitetin, profesionalizmin, për ngacmueshmërinë sa ndjesore, aq edhe angazhuese të hartuesve të përmbledhjes poetike bashkëkohore shqiptare.
Shkrimtari Daut Gumeni ka rrokur në krijimtarinë e vet problemet sociale të vendit tonë, duke treguar maturi në qëndrimin ndaj mënyrës së organizimit shtetëror të regjimit socialist, hermetizmin e të cilit ai e “shijoi” në qelitë e burgut, ashtu sikurse ngjëroi “lirinë” në hermetizmin dhe”prangat” e vargjeve. Poeti ynë i ka përjetuar dy pakuptimësitë, atë në jetë dhe në art, ndaj prangat e jetës, pa i harruar ato, ai nuk mendoi asnjëherë t’i përdorë si të tilla në fushën e pasqyrimit të jetës (në letërsi). Vargu i D. Gumenit është i lirë, i ngrohtë, i lëmuar, ashtu sikundër edhe strofa, e lirë në vargje, me një natyrshmëri të rrjedhjes së mendimit, me një kuptueshmëri të kumtit, me një mpleksje rimash e ritmesh që krijojnë harmoni tingullore, me një qetim që zgjon alarme. Është novator poeti në mënyrën e ndërtimit dhe organizimit të vargut. Tri përgjigje njëvargëshe të tri pyetjeve (strofike) në poezinë “Kthimi i kosovarëve”, ku vargu (i përgjigjes) rimon me vargun e fundit të pyetjes, janë një histori e tërë tragjike e vëllezërve tanë kosovarë, shkaktuar nga genocidi serb dhe lufta e tyre për liri dhe pavarësi: “Ku ma gjetët vallë / atë vrap dreri / për t’u kthyer në shtëpi / pa u shuar mirë trarët? / – Na mërdhinin të vrarët!”.
Poeti Daut Gumeni në artin e tij mbështetet fuqishëm në krijimtarinë popullore, duke iu shmangur imitimit, pa rënë në një përsëritje të tekstit të mëparshëm që, sigurisht, kështu pushon arti i tekstit “të ri”, sepse, në fakt, nuk mund të jetë i tillë, por nuk është, gjithashtu, as dukuri e intertekstit postmodernist, ku marrëddhëniet mes dy teksteve, të riut dhe atij që shfrytëzohet, shtrembërojnë konceptimin, kuptimin dhe mesazhin e tekstit pararendës. E kundërta ndodh në poezinë e D. Gumenit, i cili të renë, modernen, nuk e shikon në kundërvënie me traditën, aq më tepër me mohimin e saj, por e ngre atë në vlera të tjera të reja, që i përshtaten kohës dhe relitetit të ri jetësor. Në këtë lloj marrëdhënie i sheh, i kupton dhe i realizon tekstet D. Gumeni, prirjen dhe preferencën e të cilit për to e shohim te krijimtaria popullore, duke ruajtur kështu dhe forcuar shtyllat e artit të vet, të mbrujtura në realitetin bashkëkohor, në vërtetësinë e tij. Duke krahasuar vargjet: “Ju lutem djem më dëgjoni / ëndrrat mos m’i tregoni / se jam plak e më tmerroni!” (“Horizont”) me vargjet : “ Juve gala, që më hani / Sytë e zes të mos m’i ngani / Sytë e zes të mos m’i shponi / Se jam djalë e më shëmtoni”, konstatohet ngjashmëria: ju – juve, mos – mos, se jam plak e më tmerroni – se jam djalë e me shëmtoni. Ngjashmëria vihet re në llojin e vargut, në llojin e rimës (deri në njëjtësinë e tingujve që krijojnë rimën), në ritmin, në theksat, në strukturën gramatikore, në ndërtimin sintaksor të fjalive, në organizimin e përbërësve të ligjërimit (grishje, mëtim, argument), në emocionin, një përbashkësi kjo që jo vetëm nuk e zbeh tekstin e ri, përkundrazi, i jep atij qëndrueshmëri dhe kuptim, ndaj poeti i përdor vargjet me rrezatim popullor në fillim, në mes dhe në fund të poezisë “Horizont”, si një brez shtrëngues të “trupit” poetik, si një kordele zbukuruese për të nxjerrë në pah hiret e krijesës së re. Çfarë ngarkese emocionale dhe çfarë ngjyrimi poetik u jep poeti fjalëve të shërbesës së thjeshtë, që rrokullisen nga njëra qoshe në tjetrën në vijimësinë e netëve të gjata dhe halleve të kruspulluara, për të mbajtur ndezur bisedën, ashtu si trungjet e thatë, të djegur, mbajnë prushin mbuluar me hirin e tyre. Pak shpupurisje vargjeve të poemës “Rënga e gurit” dhe shpuza brenda tyre çliron një afsh magjepsës me amëz tërfili e trëndeline. D. Gumeni në poezinë e tij ka rritur peshën e organizimit fonetik të vargut, duke mos u mjaftuar vetëm me rolin e shquarjes se poezisë nga proza, p.sh. në përdorimin e rimës: “Në këto ledhe me gurë të djegur / më shpesh nga ne vetë / se nga rrufetë”, por me rritjen e dinamizmit ritmik të vargjeve, si në një kumbim orkestral gjatë interpretimit të një simfonie heroike. Është rima e përputhur (vetë – rrufetë), që në fakt nuk është organizuese fonetike në këtë poemë, por poeti, i ndërgjegjshëm për ngarkesën e fuqishme, gjen momentin për të vënë në kontakt skajet e këtyre dy fjalëve, për të realizuar atë shpërthim, më lemeritës se edhe vetë rrufetë.
Me mjaft efekt është përdorur konversioni në poezinë “Kthimi i kosovarëve”, si mjet ligjërimor, shprehje kjo jo vetëm e mbështetjes në krijimtarinë popullore, apo edhe në artin poetik të rilindasve tanë të shquar, N. Frashërit dhe A. Z. Çajupit, por edhe e individualitetit në mënyrën e përdorimit, duke i dhënë ligjërimit dimensione të gjera në shtrirjen dhe thellësinë kuptimore. Nëse poezia e D. Gumenit të trazon ndjenjën dhe të vë në lëvizje mendimin, kjo, për arsye se ai zotëron mjeshtërisht mekanizmin e harmonizimit të shijeve dhe kërkesave shpirtërore me ato të njerëzve të thjeshtë në të gjitha mjediset e situatat, duke marrë prej tyre frymëzim e duke ua kthyer në art. Gjithë kujdesi i poetit është përqëndruar në atë që poezinë ta mbjellë me rrënjë, që të rritet e zhvillohet, e jo të këpusë një shpatull, që shumë shpejt vyshket e harrohet. Ai e vadit poezinë e tij me ujët e gurrës popullore që i jep fjalës aq hijeshi, rëndesë e ngarkesë, sa t’i prijë një armate të tërë fjalësh, mendimesh, idesh e pikëpamjesh, qëndrimesh, përjetimesh e tjetërsimesh të rreshtuara në poemën “Rënga e gurit”. Modernia në krijimtarinë e D. Gumenit qëndron në artin e tij, sepse realitetit do t’i mjaftonte vetëm vërtetësia, për të qenë i tilli. Arti që deformon realitetin nuk është art. Interpretimi i gabuar i artit nëpërmjet koncepteve intuitive, përshtatshmërisë absurde me aktualitetin, kjo është një dukuri që jo vetëm ndikon për keq në cilësinë e zhvillimeve të artit, por cënon dhe vlerat e trashëgimisë sonë letrare dhe artistike në përgjithësi. Shkrimtari D. Gumeni nuk e shfrytëzon artin e tij për të shfryrë mllefet, ndaj ua ka lënë këtë hipokritëve dhe servilëve, asaj “elite”, të zhveshur nga dinjiteti dhe personaliteti. Poema “Rënga e gurit”, edhe pse e ndërtuar në formën e një rrëfimi, është një poemë sintezë, me një mendim poetik të ngjeshur, ku parakalojnë epokat, ngjarjet, tragjeditë dhe komeditë, ëndrrat, varfëritë dhe pasuritë. Ndërthurje interesante e anaforës me monorimën, duke i “bishtnuar” vargut të lirë, që në fakt e bën atë edhe më të çlirët! Logorima e nënës mbi varret e djemve, vajzave, burrave e gjyshërve është kuja e një batërdie apokaliptike që krijon ndjesinë e një heshtjeje shkretie e shurdhane që “të këput” shpresat për të ardhmen nga mospërmbushja e vullneteve, nga mpirja deri në mosndierjen e brengës për paqen e pagjetur. “Dhe mali prapë duroi në heshtje …… / për të pritur prapë gëzimin në majin e luleve / për t’u harlisur përsëri me tërfil e trëndelinë / për të pritur prapë përmbi maja / prushin dritëmirë të qershorit” (Rënga e gurit”).
Në ndërtime të tilla anaforike, vargu i fundit, kur rimon me një nga vargjet e mësipërme, jep më forcë e muzikalitet, merr kështu një tingëllimë që i rri bukur optimizmit të artikuluar me një ton sa të urtë e bindës, aq edhe të rreptë e të përshtatshëm. Poema “Rënga e gurit” do të ishte ndofta më e volitshmja, ku sugjerimi i redaktorit të Antologjisë mund të ishte i kërkuar, sepse është ndërtuar në mënyrë të tillë që përmbush pritshmëritë e lexuesve të të dy niveleve, siç i ka përcaktuar U. Eco, të atij semantik dhe estetik, duke ngritur ura për kalimin edhe nga njëri nivel te tjetri, gjithmonë duke ndriçuar mesazhin e jo errësuar atë, jo duke vendosur kode për të mos u kuptuar, apo “për të mos iu drejtuar një realiteti të jashtëm” (F. Dado). Fjalët tingëllojnë në poezinë e D. Gumenit, tingëllimë që vjen te lexuesi me një kapërthim të nuancës zanore dhe shprehësisë kuptimore, si në një gurgullimë, sa tronditëse në logorimën e nënës, aq e shtruar dhe mikluese në rëngën e gurit.
Poema “Rënga e gurit” është e llojit që ka frymëzim popullor dhe strategji të ngritur, shfrytëzon simbolikën, intertekstin, ironinë etj., mishëruar kjo, veç të tjerash, në leksikun e përdorur, pse jo deri dhe të rëndomtë, por, me një kujdesje të veçantë prej merakliu , realizon ndërthurje të tillë në ligjërimin poetik, saqë mosqasja e tyre do të cënonte formën e lartë të shprehësisë, sa popullore aq edhe të kultivuar. Poeti D. Gumeni e përpunon fjalën për të na përcjellë larminë jetësore, pa ndier nevojën e ngarendjes në “larminë” e botëve, pjesë e të cilave nuk jemi, sepse nuk mund të ketë ekzistencë në mosekzistencë, pra nuk bëhët më fjalë per letërsi dhe art, por për spekulim, për arsye se këto “spostojnë” kështu filozofinë dhe shkencën. Por, a është e mundur, kur dihet që shkenca zbulon, ndërsa arti pasqyron çka zbulohet apo është në potencë të mendimit shkencor? A mund të ketë art, letërsi pa njeriun dhe jo për njeriun? A mund të krijosh letërsi pa fjalën, pa personazh, pa lexuesin, pa mesazh, pa jetë? Në koshiencën a subkoshiencën e kujt do të sajohen realitete të tjera jashtë atij ekzistues, nëse përjashtohet nga ekzistenca (të qenit) , qoftë edhe si proces, materiali lëndor ku kanë ngritur strehën gjendje dhe aftësi të tilla? A nuk të kujton një arsyetim i tillë pikëpamjen e metempsikozës se realiteti “vdiq” dhe “shpirti” i tij, si i pavdekshëm që është, “shëtit” në një tjetër realitet?! Një “vdekje” e tillë, a nuk do të ishte “vdekje” për artin dhe letërsinë? Pra, me çfarë sysh ta lexojmë Antologjinë “Poezia bashkëkohore shqiptare”, kur ata sy nuk i kemi. Ku t’i kërkojmë dhe pse t’i kërkojmë, kur “ Vdekja na vjen prej syve të tillë”?! “Asht pjesa ime e kafshës që më mban njeri…. / i vetëm jam me untinë e kafshës përbrenda”, janë vargje këto të poetit A. Tufa, të përzgjedhura në antologji, sikurse dhe vargjet e poetit D. Gumeni: “Atdheut tuaj i vjen turp nga ju / kur ju dëgjon të mburreni / me gjymtimin”, por që nuk përfshihen në këtë antologji.
Në lugjet e letërsisë shqipe, me heqjen e “moratoriumit”, u rrit konsiderueshëm numri i krijuesve, arti i të cilëve buron nga shpirti i tyre dhe derdhet në realitetin shoqëror, duke i dhënë ndjenjën e vet, ngjyrën, aromën, cicërimën dhe këngën në pjesëzën e këtij realiteti ku secili thur strehën e vet që, pavarësisht kolonave ku mbështeten, megjithatë, krijojnë dhe shpërfaqin sinqeritet, harmoni, dashuri dhe vitalitet, pse jo dhe virtuozitet, sikurse dhe të tjerë që, për të qenë të pranishëm e të pranueshëm, më në zë e të dëgjueshëm, nuk i japin zërit një kruarje për ta kthjelluar, por një çjerrje për ta turbulluar. Dhe çjerrja lë “shenjë” … atë të “bashkëkohësisë” që, edhe pse të lodh gjoksin e të vret veshin, gëzon privilegjin jo të një “strehëze”, por të një “saraji”, sigurisht me projekte kolonash të huazuara ku, natyrshëm, nuk ngjitin mirë guri dhe llaçi ynë e, megjithatë, autoriteti letrar zyrtar i jep pikërisht kësaj kahjeje të drejtën e evidentimit dhe përfaqësimit. Në këtë vështrim, hartimi i një antologjie të poezisë bashkëkohore shqiptare meriton mbështetjen gjithëqytetare jo vetëm për evidentim vlerash dhe afirmim zërash të rinj, por edhe për të shkundur institucionet që t’i përgjigjen me të njëjtin ritëm vlerësimit, kategorizimit, sistemimit, krahasimit, përzgjedhjes, studimit dhe përcaktimit të hapësirave që ata zënë në lëmin e gjerë e të larmishëm të letërsisë shqiptare.
Tërheqja e vëmendjes në hyrjen e kësaj antologjie, përgatitur nga redaktori i librit, për mënyrën e të lexuarit e të studiuarit të poezive, pështjellon mendimin për vlerat e krijimeve, të cilat në fakt ekzistojnë dhe përbëjnë një pasuri të çmuar të artit poetik bashkëkohor, falë talentit të krijuesve, që i kanë dhënë letërsisë shqipe një frymëmarrje të gjerë, krijimtari, paraqitja e së cilës është domosdoshmëri, pse jo dhe krenari e, në këtë vështrim, ky botim antologjik meriton përgëzimin e atyre që mundësuan nxjerrjen e tij në dritë. Eshtë një hap i hedhur drejt një antologjie gjithëpërfshirëse, veçanërisht për të evidentuar dhe zërat e rinj, që i japin freskinë e përditshmërisë bashkëkohësisë poetike.
2. 12..2021 Mihal KALIA