Në rilindjen e turizmit në Shqipëri, ushqimi po luan rolin kryesor, shkruan Stephanie Rafanelli për një nga faqet më të njohura turistike ”Conte Nast Traveler”.
”Teksa shëtis blloqet sovjetike të Tiranës Gjergji më fton në shtëpi për drekë. Një pensionist me një fytyrë të lëmuar dhe të lexueshme si druri i ullirit, lë tavllën në një stol sapo më sheh.
“Të gjeta”, thotë ai ngadalë duke këmbëngulur se bashkëshortja e kishte shtruar tashmë tryezën.
Pak më vonë e gjej veten përpara një tavoline të mbushur djathë mali, turshi që shkëlqejnë dhe mish qengji me rozmarinë dhe shegë.
Pavarësisht një shekulli traume të thellë kombëtare, shqiptarët ende i përmbahen besës, kodit të lashtë të nderit, për të mikpritur të gjithë të huajt. Pasi Musolini pushtoi vendin, vetëm 27 vjet pas pavarësisë së Shqipërisë (pas më shumë se katër shekuj sundimi osman), hebrenj evropianë dhe shqiptarë u strehuan në male nga myslimanë dhe fshatarë katolikë si babai i Gjergjit.
“Asnjë nuk humbi kurrë”, më thotë Gjergji në italisht, ndërkohë që gjuha e tij shqipe më duket si tel me gjemba.
Për shkak se nuk hoqi dorë nga katolicizmi, Gjergji u burgos më vonë nën regjimin stalinist i pasluftës i Enver Hoxhës. Pastaj erdhën trazirat e 1997 dhe shqiptarët u bënë refugjatët e rinj të Evropës.
E kaluara është pas tyre tani, por jo e harruar. Pas çdo buzëqeshjeje është një histori – shumë e denjë për një film në Netflix – dhe një ftesë për ta dëgjuar atë mbi ushqimin dhe rakinë e bërë në shtëpi dhe dy herë të distiluar.
Shqiptarët po rivendosin identitetin e tyre, tani në prag të anëtarësimit në BE, edhe për sa i përket pasurisë kulinarike.
“Ne jemi si italianët, ushqimi është qendror për psikikën tonë, por askush nuk ka dëgjuar për kuzhinën shqiptare, madje as për Shqipërinë”, qesh Tani Duka, një arkitekt që më shëtit nëpër lagjen e Bllokut, e shndërruar në enklavë ushqimore. Aty pranë, te ”Gzona”, 28-vjeçari Bleri Dervishi, një kimist-kuzhinier, bën gatime sezonale tradicionale. Pasi ka ikur në Itali me gomone në moshën katër vjeçare, ai tani po krijon formula të reja.
Iu desh atyre që u larguan nga Shqipëria si fëmijë emigrantësh, duke punuar nëpër kuzhinat e Evropës, nga pjatalarës te kryekuzhinier, për të njohur potencialin e saj të qëndrueshëm nga ferma në tavolinë.
Në tregun e Pazarit të Ri, gratë ofrojnë mjaltë, çajra mali, bamje, hurma, fiq dhe ftonj.
Përtej maleve të rrëmujshme pranë Tiranës, ndodhet pjesa tjetër e Shqipërisë, që kumbon nga muzika zanash. Kur besnikëria e Hoxhës kaloi në Kinën maoiste në kulmin e Luftës së Ftohtë, në vend të rrugëve u ndërtuan bunkerë bërthamorë nëntokësorë.
Pas komunizmit, tokat e konfiskuara të kooperativës u rindanë në parcela të vogla.
”Ka një familje pas çdo përbërësi që përdor dhe i njoh të gjithë me emrat e tyre. Kam shumë emocion për këtë”, thotë Bledar Kola, i cili u dhuron shishe verë njerëzve në radhë jashtë ”Mullixhiut”, restorantit të tij në Parkun e Madh të Tiranës. E pajisur si një kasolle alpine, ajo është skena e përsosur spartane për ringjalljen e tij minimaliste duke përdorur teknika të lashta fermentimi, fruta dhe bimë mjekësore.
Kola u largua nga Shqipëria në moshën 15-vjeçare, fillimisht me skaf për në Itali, më pas në Angli duke u kapur rrezikshëm pas shasisë së një kamioni, në një moment duke u tërhequr edhe zvarrë përgjatë asfaltit.
“Në Londër, më duhej të thosha se isha italian për të gjetur punë”, thotë ai.
”Përndryshe do të në pyesnin ‘ju shqiptarët nuk vidhni të gjithë makina’. E ndjeva se po tradhtoja vendin tim”, thekson ai.
Pasi pastrova qiellzën me lëng qershie, vjen trahanaja, një qull i shijshëm dhe dromsat, makaronat ballkanike, që shërbehen ende në komunitetet arbëreshe në Kalabri. Në fund, ka bozë, pije osmane e fermentuar me bazë drithëra, njëkohësisht kremoze, e gazuar, e ëmbël dhe e thartë.
Pas disa orësh, Kola nxjerr një shishe pa etiketë të prodhuar nga rrushi Shesh, fryt i ringjalljes së lashtë të vreshtarisë në Shqipëri.
Çuditërisht, jam ende e kthjellët kur nisem të nesërmen në mëngjes për të udhëtuar drejt veriut për në krahinën e Lezhës, epiqendrën e lëvizjes së re ushqimore, me Kreshnik Topollajn, një mysliman bektashian llafazan që mban një qeleshe. Ndërsa ai flet, retë shpërndahen mes një tufe patash në horizont. Jashtë një djalë shet lepuj nga pjesa e pasme e makinës së tij. Fushat janë të lakuara. Vozitja mund të jetë e ngadaltë, edhe në këtë rrugë kryesore për në Liqenin e Shkodrës, në kufirin me Kosovën. Alpet Dinarike shfaqen lart, me pirgje shkëmbore dhe fortesa akullnajore.
Një re e vetmuar qëndron si një shtëllungë vullkani në shpatin e kodrës teksa kalojmë përmes Fishtës te agroturizmi ”Mrizi i Zanave”, kushtuar Gjergj Fishtës, fratit dhe poetit të dashur kombëtar të fillimit të shekullit XX. Pronarët e saj, vëllezërit Altin dhe Anton Prenga, themeluan fondacionin ”Albania’s Slow Food” pjesërisht për të mbrojtur përbërësit e rrezikuar si djathi mishavin, i tharë në mal, i prodhuar më pas nga vetëm tre familje në Kelmend. Vëllezërit punuan në kuzhina në Itali për 11 vjet dhe në vitin 2006 u kthyen në shtëpinë ku kishin ikur që fëmijë. Ata kujtojnë burrat që tundnin kallashnikovët në arat e gjyshit të tyre dhe ende gjejnë kuti plumbash në vreshta. Ata ndërtuan një restorant, gur më shkëmb, një tempull për prodhime trashëgimie, i cili tani mbështet më shumë se 400 familje.
”Ushqimi më fantastik vjen nga njerëzit që kujdesen për tre lopë dhe 10 pemë frutore”, thotë Altini, një 40-vjeçar i skuqur si një mollë nga puna në natyrë dhe zelli ungjillor. Në vitin 2016, ata restauruan vilën e braktisur ku kishin lindur.
”Kultura jonë ushqimore u shkatërrua nga komunizmi”, thotë ai.
Të nesërmen në mëngjes, udhëtojmë drejt Lagunës së Patokit, ku peshkatarët hedhin rrjetat përpara se kasollet e shtruara dhe flamingot të ngrihen në reflektimin e ujit. Në ”Mystic Rose”, një institucion lokal buzë ujit, ne drekojmë me fli, krepa me krem të fermentuar.
“Sa më shumë sakrificë në përgatitjen e pjatës, aq më shumë mikpritje përçon ajo”, thotë Diella Loshi, e cila ngjan me Sophia Loren dhe që në vitet 1990 ndërtoi një shtëpi dhe hapi një restorant. Ajo nxjerr pjata me levrek dhe karkaleca.
“Kinezët u çmendën kur erdhën këtu”, qesh ajo.
Te ”Rapsodia” e Shëngjinit bregdetar, Alfred Marku – trupmadh si trung ulliri – bën mezet delikate të ushqimeve të detit me çikore të egra dhe lule sambuca. Vetëm 14 vjeç ai kaloi kufirin grek në këmbë dhe u prit me një armë policie në kokë dhe kaloi një natë në burg.
Të nesërmen shikoj banesat e Barit nga Kepi i Rodonit. Ne ndjekim vijën bregdetare në jug. Një vizion i agrumeve me tarraca dhe ullinjve kalinjot me kurorat e hapura. Këtu, Adriatiku ia lë vendin Jonit dhe Riviera Shqiptare fillon ngjitjen e saj drejt Korfuzit – një bregdet shkëmbor me pisha ombrellë, limane të zhveshura dhe ujëra të ndezura nga dielli, ku vendasit flasin një dialekt arkaik grek dhe mbështjellin gjethet e hardhisë në puro uthull.
Ditën e kalojmë në plazhin e Dhërmiut, derisa pasditja të zbardhet si një Polaroid Vintage. Më pas nisemi për të eksploruar.
Tirana
Nuk është vetëm ushqimi që i dha Tiranës titullin Kryeqytet Evropian i Rinisë 2022. Pas tërmetit të 2019, BE investoi më shumë se 40 milionë dollarë në restaurimin e trashëgimisë kulturore të Shqipërisë, përfshirë arkitekturën e stilit sovjetik të kryeqytetit. Mauzoleumi i Hoxhës, një piramidë brutaliste me linjat heroike të posterave të Agitpropit, aktualisht është veshur me skela dhe vila e tij është vendosur të jetë një qendër kulturore. Ka bunkerë të ripërdorur si galeri, një kulturë kafeje të jashtëzakonshme dhe bare që tronditin pasardhësit si ”Komiteti”, ”Hemingway” dhe ”Radio”.
Fundim Gjepali ka rimarrë fermën e konfiskuar të gjyshit të tij Elezit para Luftës së Dytë Botërore – dikur një idil fushash të lëruara me qe dhe këngë zogjsh që ekzistonte vetëm si një parajsë e humbur në mendjet e brezave të mëvonshëm – për të krijuar agroturizëm ”Gjepali”. Si kryekuzhinieri i ”Antico Arco” të Romës dhe restorantit ”Padam Boutique” në Tiranë, Gjepali hapi këtë restorant të stilit toskan me dhoma në vitin 2019.
Riviera
Pas rënies së komunizmit në vitin 1991, udhëtarët thoshin se këto brigje ishin plazhet e fundit të egra të Evropës me të njëjtat tone të heshtura siç ishin përdorur më parë për Kamboxhian pas paqes. Në vitet 2010, turistët italianë dhe ballkanikë ndoqën valën e parë të autobusëve të guximshëm. Tani ka plane për një aeroport të ri dhe tunel të Rivierës.
Një fshat malor, Dhërmiu u themelua nga kolonitë greke të shekullit XVII. Sot, një qen Akita i ngjashëm me ujkun i çon mysafirët në vilat e restauruara mrekullueshëm prej guri, harqet dhe pishinën e pafundme të ”Zoe Hora” – hoteli i parë luksoz i rivierës, pjesë e një nisme qeveritare për të rigjallëruar 100 fshatra shqiptarë.
Gjirokastra dhe Berati
Kështjellat osmane qëndrojnë si kurora të forta në majat mbi qytetet e Beratit dhe Gjirokastrës të mbrojtura nga UNESCO; muret e kalasë së të parit janë ende pjesërisht të banuara. Kjo e fundit është një qytet pazari në një kodër me pallate. Disa janë ende ”të pushtuara” nga bektashianë të brezit të dhjetë, të cilët rrinë në vatrat e zjarrit të shekullit XVII dhe hanë patëllxhanë turshi ndërsa janë ulur në qilima prej lëkure delesh.
Përmeti
Rruga për në Përmet rrethohet nga Vjosa, një nga lumenjtë e fundit të egër të Evropës, një brez peneli me bojëra uji blu përmes gjelbërimit të harlisur të peizazhit. Shumica e vizitorëve vijnë këtu për të ecur në parkun më të madh kombëtar të Shqipërisë, të thurur me bredhat e Hotovës. Kisha e Shën Mërisë e Leusës qëndron e mbuluar me pyje arre në buzë të një përroske, ndërsa një urë mesjetare osmane qëndron mbi banjot e lashta gjeotermale.
Një rezidencë e restauruar e tregtarëve të shekullit XIX, vila ”Përmeti” ka dhoma me dysheme druri dhe oxhaqe, ndërsa ushqimi dhe gatimi lokal i referohen historisë së pasur të kuzhinës së rajonit.
Nivica
Vetëm alpinistët më të zotë mbërrijnë në kanionin e Nivicës – një nga më të gjatët në Evropë – në rajonin pak të eksploruar të Kurveleshit me shkëmbinj dhe pyje të dendura. Rrugët e asfaltuara sapo janë ndërtuar. Edhe vetë lordi Bajron ishte joshur nga veziri 70-vjeçar Ali Pasha, i cili e ushqente me ëmbëlsira. Sot, kuajt e egër të Ballkanit kërcejnë gardhet me tela me gjemba të mbetura pas Luftës së Parë Botërore; pensionistët kalojnë duke mbajtur qengjat nga këmbët e tyre të pasme dhe shpati i kodrës merr nuanca të pafundme jargavani kur lulëzojnë lulet e shafranit.
Kampi ”Nivica” mund të duket si një kamp safari afrikan, ku pronarja, një suedeze, e kaloi fëmijërinë e saj duke udhëtuar nëpër kontinent. Ish-ushtaraku Vilson Haldeda drejton ecjen përgjatë 60 kilometrave të shtigjeve romake dhe osmane.