Teoria e kaosit është një ligj i shpallur nga James Yorke dhe që na kujton një fakt thelbësor: bota nuk ndjek një model të saktë dhe të parashikueshëm; duam apo s’duam, në jetën tonë ekziston edhe kaosi, kjo hapësirë e vogël që i është lënë rastësisë, ku është thuajse e pamundur të parashikosh efektin e ngjarjeve të caktuara.
Është mjaft e zakonshme të lidhet teoria e kaosit me degët e saj mëmë: matematika dhe fizika. Megjithatë, shpesh harrojmë se këto shkenca kanë një implikim të drejtpërdrejtë në jetën tonë të përditshme, në të vërtetë ka shumë pak sektorë që kanë ndikim të njëjtë në sjelljen dhe njohuritë tona.
Vetë James Yorke e përmbledh rëndësinë e teorisë së tij në një fjali të thjeshtë: njeriu duhet të jetë i përgatitur për të ndryshuar planet në çdo moment.
Secili prej nesh ka një shkallë të caktuar tolerance ndaj pasigurisë. Duke u nisur nga një prag i caktuar, truri ynë kalon në “modalitet alarmi” ndaj asaj që mund të ndodhë.
Ne preferojmë stabilitetin, duke ditur se dy plus dy janë katër dhe se ajo që na rrethon dhe kemi sot do të jetë aty edhe në të nesërmen tonë. E gjithë kjo na ofron një ekuilibër emocional falë të cilit jemi në gjendje të shijojmë jetën, duke mbajtur gjithçka nën kontroll.
Megjithatë, teoria e kaosit mbron një provë. Jeta dhe rrjedha e saj nuk korrespondojnë me ecurinë ritmike dhe të përsosur të një ore. Të paparashikueshmet dhe të pakontrollueshmet gjenden gjithmonë brenda dhe rreth nesh.
Është ajo shpata e Damokleut që mund të na godasë në çdo moment. Është ajo flutura që sot fluturon mbi Shtetet e Bashkuara dhe më vonë mbërrin në Evropë në formën e një krize ekonomike. Është ai topi i bardhë që ne goditëm në bilardo dhe që godet topat e tjerë duke i bërë ata të lëvizin, ndonjëherë në drejtime të papritura…
Teoria e Kaosit: Natyra është e paparashikueshme
Teoria e kaosit na thotë se rezultati i një ngjarjeje varet nga disa variabla: ato, sjellja e të cilëve nuk është gjithmonë e parashikueshme me saktësi totale. Gjithmonë ka një kufi për gabim, një hapësirë për kaos, një valëvitje që ndryshon gjithçka në momentin e fundit. Sepse, ndonjëherë, një ndryshim i vogël gjeneron një efekt të përmasave të mëdha.
Ka nga ata që argumentojnë se teoria e kaosit është një nga fushat më të mrekullueshme të matematikës moderne. Ajo shkencë përpiqet të parashikojë sjelljen e sistemeve në thelb të paparashikueshme.
Ne mund të imagjinojmë reagimet ndaj kësaj teorie pasi, deri vonë, qëllimi i botës shkencore ishte të eliminonte variablin e pasigurisë në mënyrë që të ishte në gjendje të përshkruante me saktësi sjelljen e pothuajse çdo gjëje.
Megjithatë, në ditët e sotme ne e pranojmë këtë diferencë në të cilën rastësia dhe e paparashikueshmja, në një moment të caktuar, mund të ndryshojnë gjithçka. Kjo, në fakt, u zbulua nga meteorologu dhe matematikani Edward Lorenz në vitin 1961, kur ai u përpoq të krijonte një sistem kompjuterik për të parashikuar motin. Papritur ai kuptoi se, për shkak të një gabimi të përafrimit në numra, i gjithë sistemi kishte filluar të shfaqte sjellje qartësisht të paparashikueshme. Më vonë kjo përvojë u përdor për të formuluar efektin e famshëm të fluturës.
Kaosi është vazhdimisht mes nesh
Fenomenet kaotike janë të shumta jo vetëm në natyrë, por edhe në biologji. Nuk ka asnjë zonë të lirë nga kjo sjellje e paparashikueshme. Dukuritë kaotike ndodhin çdo ditë pothuajse pa e kuptuar: në ekonomi, termodinamikë, astronomi dhe madje edhe psikologji.
Tani e dimë se çdo shqetësim i vogël në trurin tonë (siç është një ndryshim në një neurotransmetues) mund të rezultojë në ndryshime shumë dramatike në sjellje. Teoria e kaosit pranohet edhe në psikiatri. Ndonjëherë kur pacientit i jepet një ilaç, ekziston një shans i vogël që efekti i vërejtur të jetë i kundërt nga ai i pritur.
“Lëvizja e krahëve të një fluture mund të shkaktojë një uragan në anën tjetër të botës.”
– Proverb kinez –
Si të zbatohet teoria e kaosit në jetën e përditshme?
Në jetën tonë të përditshme të gjithë duhet të shmangim kaosin. Vetëm kështu ndihemi të sigurt, vetëm kështu mund të ndërtojmë një jetë ku e parashikueshmja do të na lejojë të largohemi nga shtëpia pa frikë dhe të jemi në gjendje të shikojmë të ardhmen me besim. Siç na shpjegon James Yorke, babai i kësaj teorie, gjëja më e mirë për të bërë është të jesh gati për të ndryshuar planet në çdo moment.
Ky parim është i lidhur ngushtë me një teori tjetër aktuale. Po flasim për teorinë e mjellmës së zezë, të formuluar nga eseisti, ekonomisti dhe matematikani Nassim Nicholas Taleb.
Në librin e tij interesant, i cili mban të njëjtin emër me teorinë, ai na kujton se shumica prej nesh i nënshtrohen një botëkuptimi ku gjithçka, në pamje të parë, duket e parashikueshme. Megjithatë, në një moment të caktuar lind e papritura, e paparashikueshmja, kaotikja… ajo erë që nuk e prisnim. Një ngjarje e paparashikueshme që jemi të detyruar ta pranojmë dhe ta racionalizojmë.
Megjithatë, duhet thënë se në vend që të veprojmë vetëm kur ky kaos shpaloset para syve tanë, duhet të jemi të përgatitur. James Yorke na kujton se njerëzit që arrijnë sukses dhe lumturi janë ata që kanë gjithmonë një plan “B” në dorë.
Le të përpiqemi të zhvillojmë një mentalitet fleksibël dhe një qasje ku nuk reagojmë vetëm ndaj ngjarjeve. Le t’i përqafojmë me kuriozitet dhe pranim, sepse shumë herë është në kaos që lindin mundësitë. Në fund, të jesh i përgatitur për të papriturat do të thotë të kalosh nëpër të njëjtat ulje dhe ngritje të jetës. / bota.al