Nga prof Klodiana Beshku
Shoqëria shqiptare ka nevojë të ndryshojë; krahas nevojës për një sistem vlerash të riunifikuar, ajo ka nevojë edhe për një ndryshim të mentalitetit. Sipas studiuesve të shkencave sociale, mentaliteti është më i vështiri për t’u ndryshuar, e këtë sidomos psikologët e dinë mirë. Duke qenë se, siç do të thoshte Giddens-i, janë fjalët ato që kthehen në mendime, mendimet në vlera, vlerat në sjellje, sjelljet në norma e normat në kulturë, ndonjëherë mund të fillojë ndryshimi nga vetë përdorimi i ligjëratës me fëmijët tanë, nëpërmjet dekonstruktimit të zhargonit të përditshëm. Në këtë mënyrë do të kishim një shoqëri më pak konfliktuale, me një sistem të homogjenizuar vlerash, ku antivlerat nuk do të ishin virtyte të “të fortit”, ndërsa vlerat tipare karakterizuese të “të dobëtit”.
(Një reflektim dekonstruktivist)
Është interesant fakti sesa mund të thotë për një individ mënyra e të shprehurit apo ajo e të shkruarit. E njëjta gjë ndodh edhe me shoqërinë apo me grupet shoqërore. Ka disiplina të shumta, si për shembull sociolinguistika, psikologjia konjitive, konstruktivizmi e strukturalizmi të cilat, të aplikuara si qasje në disiplina të ndryshme, mund të thonë shumë gjithashtu për një shoqëri apo popullsi të caktuar. Në këtë drejtim arsyetonte qysh përpara një shekulli Faik Konica, i cili vërente se “Shqiptarët kur i lë treni, kurrë nuk thonë u vonuam, por na iku”. Nën këtë vazhdë mund të gjejmë shumë syresh, si për shembull: “Po ha bukë” (e jo drekë ose darkë), togfjalësh i cili mund të jetë formuar si rezultat i vakteve të varfra e me bazë bukën e përditshme të popullit tonë.
Ka shumë shprehi të kësaj natyre, të cilat bashkëjetojnë me ne e na janë bërë aq të mirëqena, sa shpeshherë nuk i vëmë re fare. Në përdorimin e përditshëm ka shumë të tilla, të cilat të ngërthyera në përdorimin e përditshëm, nuk janë vetëm subjekt anekdotash e batutash, po mund të ndikojnë sadopak në formimin kulturor të fëmijëve tanë.
Nëse shoqëria shqiptare do t’i adresohej një psikologu, një psikologu të zotë ama, kam përshtypjen time imagjinare se ai, pasi t’i bënte një analizë frojdiane pacientit-shoqëri, do t’i thoshte se duhej të kuptonte më mirë raportin me prindin-shoqëri. Nisur nga ky reflektim, mund të thuhet se prindërit shqiptarë u kanë përcjellë fëmijëve të tyre, shpesh me naivitet e pa dashje, disa thënie të cilat mund të jenë kthyer më pas në vargonj të ndërgjegjes të gjithsecilit prej nesh, duke krijuar individë të vrazhdë, të ngrysur, intaçinj, ziliqarë e ambiciozë deri në anulimin e tjetrit. Janë disa thënie të jetës së përditshme, të cilat unë do të mundohesha t’ia evitoja së thëni fëmijës tim, pikërisht për nivelin e lartë të manipulimit kulturor e individual që ato fshehurazi mbartin, si për shembull:
“Shikoje filanin/filanen, vajzën e filanit/filanes se sa mirë është me mësime, sa mirë sillet/vishet/kërcen/pikturon/i bie një vegle muzikore etj.”
Ky lloj krahasimi nuk nxit, ose më mirë jo vetëm nxit fëmijën për të vepruar ashtu siç duhet, por e vendos fëmijën në një konkurrencë të vazhdueshme, e cila nuk është gjithnjë e shëndetshme. Fëmija nuk mësohet t’i bëjë këto veprime për të qenë i realizuar me veten, por për të dalë “i pari” në garën e padukshme në të cilën e ka vendosur prindi, pra në të ardhmen për të tjerët. Risku është se, nëse dikush ia kalon, ai do ta vendosë veten përsëri në garë me dikë tjetër e do të mbetet keq e i palumtur nëse nuk e fiton garën. Ky krahasim i vazhdueshëm, besoj, ka bërë atë që në shoqërinë shqiptare të ekzistojnë togfjalësha të tillë si: “u bë ky që erdhi nga andej apo nga këtej” apo u bë kjo që “deri dje ishte e bija/i biri i filanit (i një njeriu të thjeshtë)”. Si pasojë, ndodh që në shoqërinë shqiptare të mos besohet a vlerësohet arritja nëpërmjet “ashensorit social”, produkt i globalizmit të epokës aktuale, por të mbetemi peng i paragjykimit apo inatit të ngushtë personal ndaj çdo arritjeje apo suksesi të tjetrit.
“ Të mbajmë në rregull shtëpinë se mos vjen njeri”, “të vishesh e të mbahesh se mos takojmë njeri”, “të sillesh me edukatë se mos të sheh njeri” etj.
Bëhet fjalë për këshilla shumë të vlefshme e të dobishme, por këtë “njeriun” si nuk e pamë ndonjëherë?! “Njeriu” është një nocion abstrakt i cili më konkretisht do të përkthehej: “Ki mendjen se ç’mund të thonë të tjerët për ty”. E kështu, “të tjerët” kthehen në vetë-veten dhe ndarja bëhet gjithnjë e më e vështirë. Ti jeton për të tjerët, vepron për të tjerët, ke sukses që ta shohin të tjerët, krijon familje që të jesh në rregull me të tjerët. Presioni social i vazhdueshëm bën që, edhe pasi t’i kesh realizuar qëllimet që i ke vënë vetes (për të tjerët), përsëri të mos jesh asnjëherë plotësisht vetvetja: fasada dhe maska bëhen po aq të rëndësishme sa vetja.
Shoqëria shqiptare është plot me individë, të cilët edhe në moshë të pjekur sforcohen të mos tregojnë qoftë edhe një dobësi të vogël në publik, pasi vigjilenca e tyre, e stërvitur mirë qysh në fëmijëri, nuk ua lejon këtë. Në epokën e rrjeteve sociale apo të “selfie”-ve, të kësaj shpikjeje të re të njerëzimit, e cila na lejon t’i tregojmë botës atë se si ne duam që ajo të na shohë ajo, bëhet akoma e më i dukshëm ky transformim psikologjik.
“Mos qaj, çunat nuk qajnë, vetëm gocat qajnë. Pse, gocë je ti?!”
Nuk besoj se ka shprehje e cila të mund të ushqejë më shumë maskilizmin e vrazhdë shqiptar sesa kjo. Një fëmijë, djalë, i vogël ose i rritur qoftë, nuk mund të përlotet, nuk mund të humbasë, nuk mund të dështojë në jetë. Vetëm vajzave mund t’u ndodhë kjo. Si rrjedhojë, ndodh që meshkujt shqiptarë mospërlotjen e kanë si tregues të burrërisë së tyre, ndërsa çiltërsinë e të sjellurin me kulturë e quajnë dobësi, një dobësi e cila “u shkon” vetëm femrave. Presioni shoqëror ndaj meshkujve shqiptarë vepron fort, shpesh më fuqishëm se ndaj femrave, ndonjëherë deri në pikën që, për t’i konfirmuar vetes “burrërinë” e tyre, ata arrijnë deri në dhunë fizike ndaj femrës, derisa ta shohin atë të qajë, në fund të fundit, siç i takon.
“Mos dil se vajzat e mira nuk dalin, vajzat e mira nuk kthehen vonë, vajzat e mira gatuajnë për vëllain/babain ose bëjnë punët e shtëpisë”.
Te këto shprehje nuk janë për t’u kritikuar dhe aq këto këshilla apo porosi të cilat ushqejnë ndarjen stereotipike gjinore mes femrave/meshkujve, aq sa mund të vihet në dyshim togfjalëshi “vajzë e mirë”. Kush e vendos kur është e mirë një vajzë? Sipas cilave rregulla mund të jetë e mirë një vajzë? Kujt i duhet një vajzë e mirë? Vajza është e mirë atëherë kur ajo është në përputhje me kornizat shoqërore? Po një vajzë e përkushtuar ndaj vetes apo shoqërisë, nuk është e mirë? Një shkencëtare, studiuese, aktore, muzikante apo revolucionare, e cila nuk gatuan apo pastron, nuk është e mirë? Një femër e pamartuar, e divorcuar, e rimartuar, e cila ka refuzuar t’i shërbejë një mashkulli për gjithë jetën pa marrë asgjë në këmbim, mos vallë nuk është e mirë? Në vend të vendosim kategori të tilla abstrakte, përse të mos promovojmë “njeriun e mirë” e jo “vajzën e mirë” apo “djalin e fortë”?
“Mos ia jep këtë lodër atij fëmijës tjetër se e thyen, mos ia lër biçikletën tënde se ai/ajo e prish, mbaje fort këtë gjënë tënde se është e jotja”.
Unë do të doja që, në të kundërt, t’i mësoja fëmijës sim konceptin e “të ndarit” me të tjerët. E para për arsyen se të mirat materiale nuk mbeten të tilla përjetë, ato prishen, oksidohen, thyhen e copëtohen për shkaqe të ndryshme, shpesh edhe natyrore, si rrjedhojë, pasi të mbetesh pa këtë të mirë materiale, ke mbetur edhe pa shokun/shoqen të cilit ia refuzove atë. Në këtë botë ka gjasa të mbetesh pa disa të mira shpirtërore, të cilat janë shumë të lira, kushtojnë pak, por të bëjnë të lumtur. E dyta, për një arsye shumë të thjeshtë: Nëse njerëzit që të rrethojnë nuk kanë ose nuk janë të lumtur, as ti vetë nuk mund të jesh plotësisht i lumtur. Kjo ngjan si puna e të bardhëve të pasur në Kongo, të cilët jetojnë në shtëpi luksoze pak metra nga lagjet e varfra kongoleze afrikane. Ata nuk mund të ndajnë asgjë me fqinjët e tyre, përkundrazi, jetojnë me frikë prej tyre gjatë gjithë kohës.
“Ti je më i miri/e mira, më i zgjuari/e zgjuara, më i bukuri/e bukura në kopsht/shkollë/farefis apo mëhallë”.
Unë kam përshtypjen se ky lloj etiketimi veçse e bën fëmijën të krijojë një imazh të shtrembëruar për vetveten dhe kur ky imazh nuk përkon me atë që të tjerët mund të kenë për të në të ardhmen, mund të gjenerojë një sërë problemesh. Me këtë nuk dua të them se fëmijës duhet t’i mungojë vetëbesimi apo nuk i duhet ushqyer ai, por ky vetëbesim duhet të jetë i ekuilibruar e me masë. Në vendin tonë ka një numër të madh individësh të cilët janë të bindur se shumica e atyre që i njohin i kanë zili, i urrejnë apo nuk bëjnë gjë tjetër veçse merren me ta. Për këtë, mjafton një sondazh me sy të lirë në rrjetet sociale. Mjafton të vëresh me kujdes pohimet në lidhje me veten nga individë të publikuara në muret private. Më e bukura është se këto lihen të hapura enkas që t’i shikojnë “ziliqarët”.
“Jepja lodrën vëllait/motrës se është më i/e vogël ose hapi rrugë vëllait/motrës se është më i/e vogël”.
Shoqëria shqiptare është një shoqëri tejet emocionale e pak racionale. Me thënie të kësaj natyre veçse ushqehet më tepër përdorimi i “zemrës” në vend të “mendjes”, duke zgjeruar fushën e aplikimit të emocionalitetit në vend të racionalitetit në shoqërinë tonë. Do të ishte më mirë, ndoshta, që më të voglit t’i “hapej rrugë” nëse ai kishte të drejtë, jo sepse është thjesht “më i vogël”, po kështu edhe më të madhit apo më të “fuqishmit”.
“Dëgjoje vëllain/motrën se është më i madh ose bëj atë që të thotë ai/ajo”.
Këtë thënie nuk e gjykoj të drejtë për të gjitha arsyet e shprehura në pikën më sipër, por gjithashtu kësaj i shtohet edhe një argument tjetër në disfavor të përdorimit të saj; ai i nënshtrimit ndaj autoritetit, edhe nëse ky autoritet nuk është legjitim apo abuzon me pushtetin e tij. Kjo thënie, e ngulitur në shoqërinë shqiptare qysh nga fëmijëria e hershme, nuk është dhe aq naive sa duket. Ajo mbart një sërë derivatesh të tjera të tipit: do të bëhet kështu se kështu them unë, babai ka gjithnjë të drejtë, e si rrjedhim xhaxhai apo daja etj. Në një shoqëri patriarkale, autoritariste e bajraktare, përdorimi i këtyre shprehive duhet të dalë jashtë përdorimit për arkaizëm e dëmtim të personalitetit. Argumentimi i përse-së ndoshta do të ishte një alternativë më e mirë në këtë rast.
“Mësuesja/mësuesi të vuri katër ose të la roja e shkollës jashtë orën e parë”.
Kjo është paksa si puna e trenit të Konicës. Mendoj se në shprehje të tilla duhet të zëvendësohen medoemos foljet në trajtën pësore të tipit: “Ti more katër ose ti mbete jashtë orën e parë”. Në këtë mënyrë diskursi bëhet me realist dhe te fëmija përcillet ideja se ai është vetë farkëtar i veprimeve të veta dhe pasojat si rrjedhojë e veprimeve ose mosveprimeve të tij bien vetëm mbi të. Kjo do të reflektohej më pas te qytetarët e nëpunësit e ardhshëm të kësaj shoqërie, të cilët do të ishin më të përgjegjshëm në veprimet e tyre.
“Kë do më shumë, mamin apo babin?”
Për mendimin tim kjo është pyetja më e vështirë që mund t’i bëhet një fëmije të vogël dhe njëkohësisht pyetja më absurde që mund t’i bëhet një fëmije pak më të rritur, i cili mund të ketë tendencën që të përgjigjet ashtu siç mund t’i volitet më mirë për momentin. Kjo pyetje ngulit te fëmija idenë e pabarazisë sipas së cilës, prindërit mund edhe të mos i duash njësoj e në të ardhmen edhe vetë njerëzit mund të mos jenë të barabartë. Duke qenë se zakonisht duhet më shumë ai që sjell më shumë dhurata në shtëpi apo ai që rri më pak me fëmijën dhe si rrjedhojë e argëton atë më shumë (në rastin shqiptar këtë rol e luan kryesisht babai), fëmija mund të mësojë të preferojë gjithnjë fitimtarin, argëtuesin, njeriun e zotë, liderin, sesa të nënshtruarin, përkujdesësin dhe njeriun që të rri më pranë.