Gati 250 vjet më parë, ekonomisti dhe filozofi Adam Smith shkroi Pasurinë e Kombeve, në të cilën përshkroi lindjen e një forme të re të veprimtarisë njerëzore: kapitalizmin industrial. Kjo do të çonte në grumbullimin e pasurisë përtej çdo gjëje që ai dhe bashkëkohësit e tij mund të kishin imagjinuar.
Kapitalizmi ka nxitur revolucionet industriale, teknologjike dhe të gjelbërta, ka riformuar botën natyrore dhe ka transformuar rolin e shtetit në raport me shoqërinë. Ka nxjerrë njerëz të panumërt nga varfëria gjatë dy shekujve të fundit, ka rritur ndjeshëm standardet e jetesës dhe ka rezultuar në risi që kanë përmirësuar rrënjësisht mirëqenien e njeriut.
Sidoqoftë, historia nuk është universalisht pozitive. Në vitet e fundit, të metat e kapitalizmit janë bërë gjithnjë e më të dukshme. Përcaktimi i përparësive të fitimeve afatshkurtra për individët ndonjëherë do të thotë që mirëqenia afatgjatë e shoqërisë dhe mjedisit ka humbur – veçanërisht pasi bota është përballur me pandeminë dhe ndryshimin e klimës Covid-19. Dhe siç kanë treguar trazirat politike dhe polarizimi në të gjithë botën, ka shenja në rritje të pakënaqësisë me status quo-në.
Sidoqoftë, kjo nuk do të thotë se nuk ka zgjidhje. “Kapitalizmi perëndimor nuk është i detyruar të dështojë në mënyrë të pakthyeshme; por duhet të rimendohet,” argumentojnë Jacobs dhe Mazzucato.
Pra, a do të vazhdojë kapitalizmi siç e dimë në formën e tij aktuale – apo mund të ketë një të ardhme tjetër përpara?
Një përgjigje ndaj dobësive të kapitalizmit në formën e tij aktuale është që kombet të marrin një qëndrim mbrojtës, duke kërkuar të mbrojnë veten duke minimizuar lidhjet e jashtme. Por proteksionizmi “është dritëshkurtër, veçanërisht kur bëhet fjalë për tregtinë”, sipas Anahita Thoms, kreu i Praktikës Tregtare Ndërkombëtare të Baker McKenzie në Gjermani dhe Drejtuesi Global Global i Forumit Ekonomik Botëror. “Ndërsa mund të sjellë disa përfitime të përkohshme, në planin afatgjatë rrezikon ekonominë globale si një e tërë dhe kërcënon të zhbëjë dekada progresi ekonomik. Wshtë thelbësore të mbash tregje të hapura miqësore me investimet,” thotë Thoms.
Një sfidë qendrore për qeveritë në Shekullin 21 do të jetë të punojnë se si të ekuilibrojnë këto përfitime afatgjata të tregtisë globale me dëmet afatshkurtra që globalizimi mund të sjellë në komunitetet lokale të prekura nga paga të ulëta ose papunësi. Ekonomitë nuk mund të divorcohen plotësisht nga kërkesat e shumicës demokratike që kërkojnë punë, shtëpi të përballueshme, arsim, kujdes shëndetësor dhe një mjedis të pastër. Siç tregojnë lëvizjet kiliane, Jelekët e Verdhë dhe Trumpistat, shumë njerëz po kërkojnë ndryshim në sistemin ekzistues në mënyrë që ai të llogarisë këto nevoja, në vend që të pasurojë vetëm interesat private.
Si përmbledhje, mund të jetë koha të rishikojmë kontratën sociale për kapitalizmin, në mënyrë që ajo të bëhet më përfshirëse e një grupi më të gjerë interesash përtej të drejtave dhe lirive individuale. Kjo nuk është e pamundur. Kapitalizmi ka evoluar më parë, dhe nëse dëshiron të vazhdojë në një të ardhme më afatgjatë, ai mund të evoluojë përsëri.
Në vitet e fundit, ide dhe propozime të ndryshme kanë dalë që synojnë të rishkruajnë kontratën sociale të kapitalizmit. E përbashkëta e tyre është ideja se bizneset kanë nevojë për masa më të larmishme të suksesit sesa thjesht fitimi dhe rritja. Në biznes, ekziston “kapitalizëm i vetëdijshëm”, i frymëzuar nga praktikat e markave të ashtuquajtura “etike”. Në politikë, ekziston “kapitalizmi gjithëpërfshirës”, i mbështetur nga Banka e Anglisë dhe Vatikani, i cili mbron shfrytëzimin e “kapitalizmit për mirë”. Dhe në qëndrueshmëri, ekziston ideja e “ekonomisë së petullës”, një teori e propozuar nga ekonomistja dhe autori Kate Raworth, e cila sugjeron se është e mundur të lulëzosh ekonomikisht si një shoqëri duke qëndruar gjithashtu brenda kufijve socialë dhe planetarë.
Pastaj është modeli “Pesë Kapitalet” artikuluar nga Jonathan Porritt, autori i Kapitalizmit sikur bota të ketë rëndësi. Porritt bën thirrje për integrimin e pesë shtyllave të kapitalit njerëzor – natyrore, njerëzore, sociale, të prodhuara dhe kapitalit financiar – në modelet ekzistuese ekonomike.
Një shembull i prekshëm se ku kompanitë kanë filluar të përqafojnë Pesë Kapitalet është lëvizja B-Corporation. Kompanitë e çertifikuara regjistrohen në një detyrim ligjor për të marrë parasysh “ndikimin e vendimeve të tyre mbi punëtorët, klientët, furnitorët, komunitetin dhe mjedisin”. Radhët e tyre tani përfshijnë korporata të mëdha si Danone, Patagonia dhe Ben & Jerry’s (e cila është në pronësi të Unilever).
Kjo qasje është bërë gjithnjë e më e zakonshme, e pasqyruar në një deklaratë të vitit 2019 të lëshuar nga mbi 180 CEO të korporatave duke ripërcaktuar “qëllimin e një korporate”. Për herë të parë, CEO-të që përfaqësojnë Wal-Mart, Apple, JP Morgan Chase, Pepsi dhe të tjerët pranuan se ata duhet të ripërcaktojnë rolin e biznesit në lidhje me shoqërinë dhe mjedisin.
Deklarata e tyre propozon që kompanitë duhet të bëjnë më shumë sesa të japin fitime tek aksionerët. Për më tepër, ata duhet të investojnë në punonjësit e tyre dhe të kontribuojnë në përmirësimin e elementeve njerëzore, natyrore dhe sociale të kapitalit që Porritt i referohet në modelin e tij.
Më shumë se tre dekada më parë, Komisioni i Kombeve të Bashkuara Brundtland shkroi në “E Ardhmja jonë e Përbashkët” se kishte prova të shumta se ndikimet shoqërore dhe mjedisore janë të rëndësishme dhe duhet të përfshihen në modelet e zhvillimit. Tani është e qartë se këto çështje duhet të konsiderohen gjithashtu brenda kontratës sociale që mbështet kapitalizmin, në mënyrë që ai të jetë më gjithëpërfshirës, holistik dhe i integruar me vlerat themelore njerëzore.
Në fund të fundit, ia vlen të kujtohet se qytetarët në një demokraci kapitaliste, nuk janë të pafuqishëm. Kolektivisht, ata mund të mbështesin kompanitë e harmonizuara me bindjet e tyre dhe vazhdimisht të kërkojnë ligje dhe politika të reja që transformojnë peisazhin konkurrues të korporatave në mënyrë që ata të përmirësojnë praktikat e tyre.
Burimi: BBC Future