Prej brigjeve gjëmuese të Euksinit e deri në borën e amshueshme të
Alpeve Julie ; prej brigjeve bubulluese të Ekrakeraunve e deri ndër
karma të thepisuna të Karpateve, ende të rime me gjak njeriu, në ato
shekuj të kaluem, banonte ajo familja e madhe trako-ilire, në namë e në
za në histori të fiseve dhe të kombeve.
Sot kjo familje asht shue.
Marrë përbri prej tallazeve të luftave të gjata e të pandame, ajo u
përpi dhe u zhduk përbrenda gërmazave të pangishëm të vorbujve te
historisë, e kështu nuk mundi ma, ç’më atë ditë kur Gentiusi, mbreti i
mbramë i Ilirëve, më 168 para Krishtit, ndriti triumfin e Lucë Emil
Palit për me pa diellin e majes së lumnisë së vet të hershme.
Porse,
si të thuesh, si nji shkatërrinë e dhimbshme anijeje të mbytun në det,
prej humbjes së kësaj familjeje trako-ilire, sot, atje ndërmjet
Thesalisë dhe Malit të Zi, prej brigjeve lindore të Adriatikut e deri në
bregore të Vardarit, shpëtoi gjallë nji grusht njerëzish, të cilët
kishin zanë vend ose mbas mburojes së disa maleve titanike, ose nën
hijen e kandshme të disa fushave pjellore dhe plot jetë , banesë e
përmallshme e hyjnive të moshës përrallëzore. Ata u banë ballë me fuqi
kurrë të përkulshme të shpirtit të vet bujar, qoftë thellimeve të furive
të shekujve, qoftë edhe padrejtësisë së hipokrizisë njerëzore. Të
stolisun me nji forcë të jashtzakonshme qëndrese, ende këta e flasin atë
gjuhë të të Parëve të vet ma të hershëm; ende e ruejn të pandryshueshëm
karakterin e hekurt e fisnik të stërgjyshëve të vet dhe sot ata
gjithnji e punojnë shi atë tokë të cilën e punuen të parët e tyne
prehistorikë.
Ky popull asht bash ai populli i vogël shqiptar, aq pak
i njohun dhe aq zi i gjykuem në Europë. I vjetër sa fosilet, sa
stalaktitat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, dhe i lindun
të thuesh prej vetë rrenjeve të vjetra, ai asht sot zot autokton i
pakundershtueshëm i tokave të veta.
Po qe se përnjimend parimi i
autodeterminacionit asht marrë prej Konferencës së Paqes si karakter
themelor për trajtimin e shteteve si dhe përcaktimin e kufijve të tyne, e
drejta e lypë që Shqipnia të qitet shtet më vete përmbrenda kufijve të
vet etnikë dhe gjeografikë. Por çka se, simbas teorisë wilsonjane (të
Presidentit amerikan Willson) për me mundë nji popull me u sundue në
vetvete, përpos kombësisë, duhet të mirret para sysh edhe ndërgjegja e
tij kombëtare. Tashti, për në qoftë se si ndërgjegje kombëtare duhet të
kuptohet ndjesia për liri si edhe ai dëshir që mund të ketë nji popull
për t’u zhdrivillue në vetvete, gjithnji përmbrenda qarkut të forcave të
veta, unë them se edhe në këtë pikpamje Konferenca duhet t’ia njohë
Shqipnisë pamvarësinë si dhe sovranitetin e vet. E njimend, e po
thomëni, cili popull në Ballkan ka ndjesi ma të thella për lirinë e vet
sesa populli shqiptar ?
Kaluen po pushtuesit mbi Shqipni, por nuk
qenë kurrë zotnuesa mbi shqiptarë. Ashtu si ai cubi, i cili hyn tinës
dhe me trathti në shtëpinë e qytetarit të paqtë e, si shtjen mbrenë
drojen dhe pshtjellimin, del jashtë pa mundun kurrë me thanë se ka
sundue aty mbrendë: njashtu hynë pushtuesit e huej në Shqipni pa mujtë
kurrë me i shtrue dhe me i zotnue shqiptarët. E mos kujtoni, zotni, se
unë këtu jam tuj ju thanë sende të cilat mos t’i kenë vu re edhe
shkrimtarë të huej me vlerë. Kështu, fjala vjen, e ndritshmja Miss
Durham, thotë në nji libër të vetin mbi Shqipni :
“Pushtime të hueja
janë përshkue mbi komb shqiptar, por të gjitha kanë kalue pa lanë
kurrfarë gjurme, si ujët që rrëshqet mbi shpinë të rosës”.
Për lirinë
e vet, zotni, shqiptari ban fli shpinë, tokën dhe mjerisht edhe
besimin. Fakti veç që shqiptari në mes të sa ndollive dhe te papriturave
politike e për nji periudhë kaq të gjatë shekujsh, ka mbrrijtë me e
ruejt gjuhën, doket dhe karakterin e vet kombëtar, – dhe këtë jo vetëm
në Shqipni, por edhe jashtë kufijve të sajë, – kjo difton çiltas se ai
asht dhe don të mbesë shqiptar. E gjithë kjo ngjet sepse ndërgjegja
kombëtare ka lëshue rrajë të thella në shpirt të tij. Por ma mirë se
kurrkund njeti, dashunia e popullit shqiptar për liri dhe pamvarësi
kombëtare, duket në faqet e historisë, për të cilën mundemi me thanë se
asht e endun vetëm prej luftash për liri e pavarësi. Unë këtu, për mos
me e vu fort në provë durimin e Zotnisë suej, po ju përmend vetëm punët e
mëdha, që ndërgjegja kombëtare e këti populli, kreu që prej të XV
qindvjetë e mbrapa.
Botën mbarë në zi do ta mbështillte. – Të
flegruem droje shuejtën zanin mbretnitë e Europës. Kur qe, mbi kep të
Krujës titanike, po del nji hije burri, vetullat ngërthye si dy hulli
rrufeje, me dy sy zjarmi e nji mjekër të thinjtë, e cila shtëllungë
gjatë nofullës i derdhej, si ajo mjegulla rreth nji shkëmbu të thepisun.
Mbi krye trishtueshëm flakë i shkëlqen tarogëza përkrenarja me brirë që
tmerrshëm kah i vezullon nën rreze të diellit, kometë zharitëse danë
ndër sytë e armikut. Ai asht fatosi i ndimunGjergj Kastrioti, i madhi
Gjergj Kastrioti, Skanderbegu. Me flamurin kuq e zi shpalosun përpara,
poshtë rrëmoreve të maleve të thepisuna, stuhi bore prej ndonji kulmi të
rrëmbyeshëm, vërsulen vetëtimthi mbi formacionet e turqve, të cilët,
prej së largu tuj ua pa hovin, thonë se kulshedra me dragoj po u turret.
Por
mundet ndokush me më thanë se Skanderbegu këto lufta i ka ba për
qëllime fetare, dhe jo i shtymë prej nji ndërgjegjeje kombëtare, pra për
me i dalë zot lirisë dhe pamvarësisë së vendit të vet.
E mos kujtoni
se me dekë të Skanderbegut u shue ndjesia e lirisë dhe e pamvarësisë në
shpirtin e shqiptarëve. Historia eTurkisë ka shenjue jo ma pak se 54
kryengritje të mëdha të cilat gjatë rrjedhjes së katër shekujve kombi
shqiptar i bani qeverisë otomane ose për me pshtue prej zgjedhës së
sajë, ose për me e ngushtue që mos t’ia mohonte të drejtat e tija. Edhe
pamvarësia e Greqisë asht nji lule e rimuun me gjak të shqiptarit.
Zhavellët dhe Boçarët kanë qenë shqiptarë e shqip kanë folë dhe me
trimëni shqiptare kanë luftue. Jo besa, por Greqinë e kanë lirue
shqiptarët dhe jo ma pak janë mundue se sa disa Pushtete të mëdha të
cilat aso kohe bajshin spekullime mbi Greqi, njashtu si do Zoti po bajnë
sot edhe mbi Shqipni. Këtë punë, me pasë për ta pyet si dijetar dhe jo
si diplomat, kishte me ju a vertetue edhe Venizellos vetë; por, në mos
dashtë me ju a thanë ai, ja u kallzon Lamartine, i cili, tuj folë mbi
pamvarësi të Greqisë, thotë se kjo nuk qe tjetër veçse rezultati i
reaksionit të elementit shqiptar kristjan mbrenda Greqisë kundra
elementit turk.
Arsyeja pra pse kombi shqiptar nuk mujti me dalë
shtet në vete, nuk qe puna se ati i mungonte ndërgjegja kombëtare ose
ndjesia për liri e pamvarësi, por qe fakti se shi ditën në të cilën ai
ishte gati me fitue lirinë e vet, Shtetet e Ballkanit ia ngjitën
kthetrat dhe e banë rob nën zgjedhë të veten. Dhe këtë e banë jo për me e
mbajtë nën shërbim e robni të veten, por për me e shue shqimit e me e
qitë faret. Kështuqë prej kësaj pikpamje duhet me e thanë se shqiptarët
gabuen, dhe gabuen randë fort, që u çuen aso kohe kundra Turkisë, sepse
për ta do të kishte qenë dam fort ma i vogël me u vue nën zgjedhë të
Turkisë, se sa me u gri prej kristjanëve.
Po e shoh, Zotni, se kjo
fjalë në gojën time disi po ju a vret veshin dhe po ju duket nji
paradoks në vetvete. Janë faktet që më japin arsye. Në vitin 1478 turqit
marrin Shkodrën dhe me te mundet me u thanë se u pushtue e tanë
Shqipnia. Por megjithëkëtë, turku ia njohti Shqipnisë nji farë
autonomie: na e la gjuhën dhe kanunet tona, – por askund nuk lexohet në
histori se ky mbyti qindra mija shqiptarë përnjiherë, sadoqë populli
hoqi zi e si asht me zi prej tij. E tash ndini si u suell kristiani me
Shqipni e me shqiptarë. Në vjetin 1912 kërcet lufta turko-ballkanike dhe
ballkanikët pushtojnë Shqipninë. Nji herë mbysin pak me thanë
dyqindmijë shqiptarë, vrasin meshtarë katolikë sepse nuk ndigjonin me e
mohue fenë ; grijnë mysliman sepse edhe ata nuk duen me dalë dinit.
Rrenojnë me themel qindra e qindra katunde, veçse si e si me e farue
kombin shqiptar. Në vjetën 1914, ushtritë ndërkombëtare, mbas sa
intrigash të poshtra, pushtojnë Shkodrën. Në këto ushtri kombi shqiptar
ka pasë mbështetë gjithë shpresën e vet, sepse këta ishin demek të
shprehunit e forcës që do të rregullonte botën dhe, si të thuesh, ata
ishin pasqyra të qytetnisë europiane. Por megjithëkëtë ata nuk sollën
kurrnjisend përsëmbari në Shqipni. Ndrye mbrenda qarkut dhetë
kilometrash në Shkodër, as që e çilën nji rrugë, as që e lëshuen nji
urë, as hapën nji shkollë, nji gjykatore, nji spital, nji send të vetëm
që t’i vyente përparimit dhe qytetnimit të popullit shqiptar. I gjithë
kujdesi i tyne për Shqipni, përmblidhet në këta: kurrsesi mos me e lanë
Shkodrën me ba pjesë në Shqipninë tjetër dhe që në Statutin e Shtetit
Shqiptar t’u qitte nji paragraf i posaçëm me të cilin të njiheshin në
Shqipni çifutnit nji tagri me shqiptarë, sadoqi aso kohe nuk kishte në
Shqipni me thanë asnji çifut. Mandej, kur doli prej Shkodre, Komanda
Nderkombëtare dogji të gjitha aktet dhe arkivat e veta.
Në vjetën
1915, malazezët pushtojnë Shkodrën me rrethina, sadoqi Shqipnia ishte
shtet neutral dhe nuk kishte shpallë luftë me kurrkend. Në fillim të
vjetës 1915, italianët pushtojnë Vlonën, kinse për qëllim që me u
përkujdesë për shqiptarët e sëmutë të Shqipnisë jugore. Në 1916,
Austro-Hungaria pushton Shqipninë. Me e thanë me fjalë të tjera, ata
dojshin ta mbajshin Shqipninë si nji krahinë të veten. Për ma tepër:
grekët dogjën 360 katunde në Shqipninë jugore, tuj i mbytë të gjithë ata
që dishmoheshin shqiptarë.
E sot Konferenca e Paqes lypë që shi ndër
ndër këto vise të bahet plebishiti për të caktue kufijt e Shqipnisë.
Ç’ironi e helmueme!
Prej këtyne punëve, – për mos me folë për të
tjera, – duket çiltas se shqiptarët, prej pikpamjes kombëtare, kanë pasë
arsye me drashtë ma shumë kristjant se sa turqit. Turku, si për
princip, si në teori, ia ka pasë njohtë Shqipnisë nji farë autonomie,
sadoqë me Skanderbeun e pat kundërshtue përparimin e tij në Ballkan.
Thonë
armiqt tonë, si dhe do mbrojtësa të tyne, se vërtetë që kombi shqiptar
asht ma i vjetri ndër popuj të Ballkanit dhe se ka nji dashuni të gjallë
për liri dhe pamvarësi të veten; veçse shka se megjithëkëto, Shqipnia
nuk mund të qitet shtet më vete sepse shqiptarët janë :
a) barbarë,
b) nuk janë të zotët me përparue dhe me u qytetnue vetë dhe se
c) eksperienca ka tregue se në kohën e Princ Widit, Shqipnia nuk mund të mbahet shtet më vete dhe krejt i pamvarun…
Pra,
simbas mendimit të armiqvet tonë, ose ma mirë me thanë, simbas fjalëve
të vetë atyneve, lypset që Shqipnia të coptohet e t’u jepet atyne në
dorë për me e sundue dhe për me vu rregull, – meqë shqiptarët janë
barbarë e të egër e nuk janë popull që di me qitë shtet më vete, pra me
qeverisë. Për me thanë të vërtetën, po të marrim parasyshë mjetet e
mënyrën me të cilat ka nisë e vijue lufta e madhe evropiane, kisha me
thanë se barbarësia dhe egërsia e popujve ka pak ose aspak të përpjekun
me dëshirën për liri e pamvarësi të tyne. Kur popuj e kombe, në emën të
“qytetnisë” kanë vra e pre fëmijë, gra, pleq e të mbetun që kanë ba me
vdekun prej urie e gazepit me mijëra njerëzish të pafat në ditë; që kanë
djegë e rrenue, jo vetëm katunde e qytete, por mbarë krahina të
pamatuna; që kanë thye çdo të drejtë ndërkombëtare dhe njerzore dhe kanë
pre në besë me qindra mijëra robsh të ramë në dorë, – e megjithate sot
ata munden me qenë shtete të lira; – po atëherë, pse nuk mundet me qenë
Shqipnia e lirë ku, nëmos tjetër, gra nuk vriten, ku nuk gjindet nji
vorr i nji të vdekuni urie, ku ndorja e besa edhe ndaj armikut janë të
pathyeshme?
Kongresi i Versajës më 1919
Serbt, në kohën e luftës Ballkanike, me shpata ua kanë çelë nanave shqiptare barkun dhe foshnjet e nxjerruna sosh, i kanë ndezë flakada porsi pisha për me shndritë natën me to, dhe sot Konferenca ua ka trefishue madhësinë e shtetit të tyne. Grekët kanë kryqzue gjinden shqiptare bash ne të XX qindvjetë, ndersa sot Konferenca e ka menden me ia dhanë mandatin që me i shtrue e me i qytetnue disa kombe të tjera, kupto, Shqipninë. Pra tash, shqiptari, i cili nuk i njef këto “qytetni” në veten e vet, pse s’mundet me dalë shtet më vete, i lirë e i pamvarun? Por edhe me pasë për ta marrë barbarinë si shprehje vetore të shpirtit të njeriut, unë mundem me thanë pa droje kundershtimi, se kombi shqiptar nuk asht diftue aspak ma i egër e barbar se disa kombe të tjera të qytetnueme, kur këta kanë qenë po me ato garanci që ka pasë kombi shqiptar. Ah, po, duket çiltas, se nuk “duen” me e qitë Shqipninë shtet më vete e të pamvarun, dhe kjo jo sepse shqiptarët na qenkan barbarë e të egjër, por sepse këta nuk kanë sot për sot nji ushtri e nji flotë të veten me të cilën të mund t’u dalin zot tagreve të veta. Ose thanë ma qartë, u vehet kamba shqiptarëve vetëm sepse këta janë ma të ligësht ushtarakisht dhe jo sepse janë ma barbarë se kombet e tjera të Ballkanit.
Asht gabim me thanë se të marrunit e gjakut shënon barbarinë e nji kombi, në qoftë se ne nën fjalën barbari kuptojmë egërsinë ose breshtninë e shpirtit të tij, ashtu siç duen me e kuptue kundërshtarët e tonë, kur e kanë fjalën për kombin shqiptar. Të marrunit e gjakut buron prej ligjeve të jashtme dhe prej të metave të organizimit shoqnor të nji kombi, dhe jo gjithmonë prej gjendjes shpirtnore të tij. E vërteta e këtyne fjalëve përcaktohet edhe prej historisë së popujve për të cilët nuk mund të thohet se kanë qenë të egër e breshtnorë. Në Biblën shenjte lexohen këto fjalë : Në se dikush godet një tjetër me gur dhe mund t’i shkaktojë vdekjen, ai asht një vrasës dhe asht i dënuem me vdekje. Njeriu i ngarkuem me hakmarrë viktimën, e vret vrasësin me rastin e parë. (Num. XXXV, 19, 21) Po kështu edhe në Iliadë, në librin e IX, gjejmë këto vargje që unë po i la simbas përkthimit të Montit:”… Il prezzo qualcuno accetta del’ucciso figlio o del fratello; e l’uccisor, pagata del suo fallo la pena, in una stessa citta dimora col placido offeso.” (Ndëshkimin sejcili e pret si të drejtë për vrasjen e të birit ose të të vëllait; dhe ai që e bën këtë vrasje për shpagim, mund të jetojë pastaj i qetë në të njejtin qytet me atë familje së cilës i bëri vrasjen – fyerjen e parë.)
Duket pra mirëfilli se prej të marrunit të gjakut – vendetta – nuk mund të thohet se kombi shqiptar asht barbar e që nuk asht i zoti me u qeverisë në vetvete dhe i pamvarun. Por “JO!” thonë kundërshtarët tonë. Të metat e organizimit shoqnor, si dhe të marrunit e gjakut në Shqipni, nuk janë të shkaktueme prej faktoreve të jashtëm, por rrjedhin prej gjendjes shpirtnore të egër të kombit shqiptar. Me fjalë të tjera, shqiptari vret njeriun për instikt dhe jo për nji arsye e cila edhe mbas mentalitetit e bindjes së tij, të jetë e mbështetun mbi nevojë të të ruejtunit të jetës, të gjasë ose të nderit të vet. E për në qoftë se asht e vërtetë, – sikurse njimend asht e vërtetetë! – se poezia popullore asht pasqyra e shpirtit të nji kombi, kjo duket çiltas, – thonë ata, – prej kangëve popullore shqipe, sepse të tana, ose gati të tana, tregojnë punë të veçanta vrasjesh ose gjaku.
Përpara se ndokush mund ta thonte me arsye se kombi shqiptar nuk shfaqet kurrë i bashkuem në nji shtet, kishte me u dashtë ma parë që historia të caktonte se nga e ka rrajën ky komb, kë ka fis e vëlla mbi botë, – sepse ky nuk ka mbijt vetvetiu mbi botë, – e se deri ku përfshihej vendi i tij. Por këto historia ende s’i ka përcaktue, e kushedi se kur ka me mujt me i përcaktue, sepse historia e kombit tonë gjindet e shtjellueme mbrenda hijeve të muzgëta të kohëve ma të vjetra. Masandej do të ishte dashtë që historiografët e hershëm, mbi të cilët mbështeten historianët e sotshëm, t’i kishin dajtë me nji emen të vetëm të tanë elementet prej të cilit përbahet ky komb. Kush mundet me e thanë me siguri se shqiptarët, ilirët, maqedonasit, thrakejt, epirotët janë që të gjithi të nji fisi apo jo? Prandaj kurrkush nuk mund ta thotë me siguri se shqiptarët s’kanë qenë kurrë të bashkuem më nja dhe s’kanë qenë shtet më vete. Por edhe po e zamë se shqiptarët s’kanë qenë kurrë të bashkuem në nji shtet të vetëm. Megjithkëtë armiqt tonë nuk kanë arsye kur thonë se për këtë shkak kombi shqiptar nuk duhet qitë shtet më vete, por ky vend duhet nda ndërmjet tyne si gja e pazot. Kush i mban mend grekët të bashkuem nën nji skeptër dhe kunorë mbretnore përpara së XIX qindvjetë? Sa jetë ka flamuri i Greqisë? Jo vetëm që grekët edhe në kohën ma të lumnueshme të historisë së tyne s’kanë qenë të bashkuem nën nji shtet, por këta kanë thirrë ushtritë e hueja për me shtypë shoqishoqin bash mbrenda kufijve të vet.
E pse pra shqiptarët, të cilët gjithmonë ia kanë vu pushkën të huejve, dhe që qenë faktori ma i parë i pamvarësisë greke, nuk duhet të kenë liri dhe pamvarësi për arsye se s’na paskan qenë kurrë të bashkuem në nji shtet? Siç e dishmojnë vetë diplomatët e sajë, Franca ka hy në luftë botnore vetëm për me i dalë zot integritetit dhe pamvarësisë së Serbisë. Epo, aso kohe, serbt nuk kanë qenë të bashkuem me Kroaci e Mal të Zi e Sloveni, me të cilët sot po thohet se na qenkan të tanë prej nji fisi. Mirpo nuk po kuptohet qartë arsyeja përse sot shqiptarët do të bahen rob të serbëve dhe të grekëve. A për arsye se deri dje edhe kombi i tyne nuk ka qenë i bashkuem në nji shtet të pamvarun?
Mandej, sa për atë fjalën tjetër që thonë kundershtarët tonë, se kombi shqiptar duhet mbajtun për barbar për arsye se asht i ndamë nder krahina dhe fise, nuk duket se asht ma me themel se ato të shpifunat e tjera mbi të cilat u fol ma sipër. Tuj qenë e themelueme jeta shoqnore mbi bashkësi të interesave, prej vetit vjen si rrjedhojë se shteti, i cili ngallitet (mbahet gjallë) prej asajë bashkësie, nuk mund të përshtrihet ma përtej se sa i mbërrin forca që do t’i mbrojë ato interesa. Tash, tuj qenë se populli shqiptar, për shkak të pushtimeve të huej të vazhdueshme, nuk mujt me i organizue forcat e veta në mënyrë qi me mbrojtë e me drejtue interesat e përbashkëta të kombit, këtij iu desh domosdo me u nda në disa grupe ma të vogla, e aty, përmbrenda qarkut të mundësisë që natyra dhe pozicioni gjeografik u jipte do familjeve me u vëllaznue dhe me i mbrojtë interesat e veta, me modelue “shtetin” e me organizue jetën e vet shoqnore. Dhe ky ishte i vetmi sistem jete shoqnore që mund të realizohej deri më sot në Shqipni. Në njanën anë shqiptari nuk donte t’i shtrohej pushtuesit të huej, në anën tjetër pushtuesi i huej nuk e lente shqiptarin me i organizue forcat e veta në mënyrë që ky ta shtrinte pushtetin e vet mbi të gjithë kombin. Shqiptarit iu desh me e lokalizue pushtetin e vet në krahina të veçanta tuj i mbajtë së bashku parimet e kanunit kombëtar si rregull jete. Prandej fakti që kombi shqiptar gjindet i ndamë ndër fise, nuk rrjedh prej shpirtit të tij ekcentrik dhe barbar, por prej faktoreve të përjashtme të cilat ai nuk kishte mënyrë se si me i shndërrue. E, me e vertetue se kombi i ndamë në shumë fise nuk asht gjithmonë barbar, mundet me u vërtetue edhe prej historisë. Sllavët e Malit të Zi, ku prej forcës së pozicionit gjeografik të vendit, ku edhe se vetë e kanë zanat pushkën, gjithmonë kanë qenë të lirë e më vete. E për ma tepër, për ma se 50 vjet rrjesht, sa mbretnoi mbi ta Nikolla i I-rë, kanë pasë nji formë qeverie të thuesh kryekëput si nder kombe të tjera të qytetnueme. E mirë pra atëherë: Në të tanë Malin e Zi, kur ka nisë lufta turko-ballkanike, ka qenë vetëm nji shtypshkrojë e vetme qeveritare si dhe kanë pasë nji të vetme fletore politike, e edhe kjo qeveritare. Por nuk ka pasë asnji shkollë të mbajtun me paret e popullit. Ndërsa që në Shqipni, që prej viti 1908, kur qe shpallë Konstitucioni i Turkisë, e deri në fillim të luftës ballkanike, pra në ma pak se katër vjet, u ngrefën shtatë shtypshkronja, u themeluen ma se njizet fletore politike e të përkohshme, u çelën nji shkollë Normale e nja tridhjetë të tjera fillestare, e të tana të veçanta e të mbajtuna vetëm me pare të kombit shqiptar.
U përpiluen të tana tekstet për shkollat fillestare e disa edhe për shkolla të mesme. E kështu, sot më sot, mësimi jepet shqip ndër të gjitha shkollat e Shqipnisë. Janë botue edhe shumë vepra letrare me randësi të cilat e kanë çue nalt ndjesinë kombëtare tuj i dhanë në pak kohë shumë zhdrivillim gjuhës shqipe, fakt ky që, në kohë të pushtimit austro-hungarez, kjo gjuhë qe përdorue për gjuhë zyrtare ndër të gjitha zyrat administrative. Mbrenda kësaj kohe qenë mbajtë tre Kongrese Gjuhësie ( pra nuk është Kongresi i parë i gjuhës shqipe ai i mbajturi në vitin 1972) si dhe qenë disa shoqni letrare, e tj. e tj… E gjithë kjo veprimtari asht zhvillue pa kurrnji ndihmë prej anës së qeverisë.
E po përse tash, inteligjenca sllave, e cila në Mal të Zi, gjatë 50 vjetëve jetë kostitucionale nuk përfton kurgja të re në lamë të qytetnisë, na duhet sot të mbahet si ma e naltë dhe ma e hollë se inteligjenca shqiptare e cila në pak vjet krijoi nji gjuhë letrare dhe asht e ngjizun me nji mentalitet të ri për kombin? Zotni! Le të lihet nji herë në paqe shqiptari dhe le t’i jepet kohë me nxanë, dhe atëherë ju keni me pa se ai ka me shkue gjurmë më gjurmë ( hap pas hapi ) me kombe të tjera të Ballkanit gjatë rrugës së qytetnimit dhe të përparimit.
Kombi shqiptar i ka dhanë burra në za për urti perandorisë së Bizancit. Diplomatët ma të mirë dhe gjeneralët ma të vlefshëm të mbretnisë së turkisë, shqiptarë kanë qenë. Shqiptar ka qenë edhe statisti italian Françesk Krispi, kështu shqiptar ka qenë edhe Papa Klementi i XI-të si edhe Kardinal Albani. E në se bazohemi në memorandumin e shkruem nga Venizellosi, të cilin ia ka paraqitë Konferencës së Paqes, shqiptari asht sot edhe gjeneralisimi i ushtrisë greke.
Por, për me ju a mbushë mendjen edhe ma mirë se kombi shqiptar nuk e ka namin ma të vogël se kombet e tjera të Ballkanit, këtu due me ju pru fjalët që shkrimtarë me vlerë kanë lanë të shkrueme mbi shqiptarët. Shkrimtari francez Hecquard, në librin e vet “ Histoire et descriptions de la Haute Albanie” , ka shkrue se në histori të shqiptarëve “ndeshen prova të lumnueshme energjie, inteligjence dhe aktiviteti.” Ma poshtë thotë: “Ata kanë ruejt doket e burrninë ashtu si vetëm mund ta ruejshin burrat e hershëm të cilëve u këndohet kanga. Për ma tepër, githmonë këta i kanë dhanë burra në namë e në za Greqisë së hershme, Perandorisë së Bizancit, Turkisë e Greqisë së kësokohshme”. Mandej Lordi Bajron gërthet nga ana e vet: “Përmbi karpa të Sulit e gjatë bregut të Pargës, ka burra si veç motit i bajshin nanat dorike; atje ka ende do familje për të cilat kisha me thanë se janë të fisit e të gjakut të Heraklidëve.” Dëshmi janë këto, Zotni të mij, të cilat kishin me ja shtue namin edhe nji kombit ma të madh e të qytetnuem.
…
Tash, Zotni, mbasi ju diftova se kush janë dhe shka janë shqiptarët, më duhet t’ju flas për të drejtat e tyne. E po ju tham se shqiptarët kanë të drejtë
a) për nji pamvarësi politike;
b) gjithnji mbrenda kufijve gjeografikë e etnografikë të Shqipnisë. Mbi pamvarësi të kombit shqiptar nuk kam shumë fjalë me ju thanë. Dihet se kjo e drejtë ka qenë njohtë, sigurue dhe dorëzanue me nji traktat të Pushteteve të Mëdha të Antantës, pra, me fjalë të tjera edhe prej Francës, që prej Nandorit të vitit 1912 në Konferencën e Ambasadorëve në Londër. Këto Pushtete mandej ia kanë ba me dijtë botës mbarë se traktatet ndërkombëtare ata nuk i mbajnë për shtupa letre, por i respektojnë si akte të cilat prekin nderin e kombeve që i kanë nënshkrue. E njimend, po e zamë se anglezi thotë se ja ka nisë nji lufte të përgjakshme e të shëmtueme, por këte e ka ba vetëm për erz të firmës që ai e ka pasë vu për pamvarësi dhe neutralitet të Belgjikës. Pamvarsia e kombit shqiptar pra, në se do marrë si nji punë e kryeme dhe e dorëzanueme mbi erz të kombeve të mëdha të Europës, tash ne nuk na mbetet tjetër veçse me folë për kufij të natyrshëm të shtetit shqiptar, dhe kjo asht nji çashtje po aq me randësi sa edhe ajo e pamvarësisë.Pushtimet e hueja dhe intrigat e paemen të nji diplomacie bakalle të pashpirt e të pazemër, kaq fort ia kanë shndërrue dhe perçudnue fizionominë gjeografike dhe etnologjike Shqipnisë, saqë sot nji i huej, sado i drejtë dhe i papajambajtas (që nuk mban anë) memzi mundet me e njohtë me nji të këqyrun. Edhe nji nanë shpesh e ka të vështirë me e njohtë fytyrën e të birit kur këtë t’ia ketë përçudnue me varrë e me përgjakje arma e armikut. – Prandaj lypset të përcaktojmë ma përpara disa kritere të sigurta mbas të cilave mandej me përskajue kufijt e natyrshem të Shqipnisë. Simbas parimit të autodeçizionit, sejcili popull që mund të thotë se ka nji homogjenitet të pakëputun e të pandamë në vetvete, ashtu si ky përcaktohet prej klauzolave të teorive willsonjane, ka të drejtë, ose në mos tjetër do të kishte të drejtë që ai vetë me e nda kuvendin mbi sharte të veta politike e ekonomike dhe me u nderue si shtet i lirë dhe i pamvarshëm. Ky shtet, masandej, gjeografikisht do të përshtrihej deri ku kapet kombësija e pandame e vijueshme e atij populli. E në rast se në ndonji skutë toke të këtij shteti gjinden të shartuem elemente të huej, aty vullneti i popullit do të vertetohej nëpërmjet të nji plebishiti, mandej liria e tij do të jetë e dorëzanueme dhe e sigurueme siç duhet dhe sa duhet.
Simbas këtyne parimeve, asht punë e arsyeshme që shteti shqiptar të përshtrihet gjeografikisht deri ku mbërrin kombësia e popullit shqiptar e vijueshme dhe e pandame prej centrit të vet. Sepse tagri i autodeçizionit nuk asht e lidhun me individë ose me grupe të caktuem njerëzish, por me nji “avrom” të gjithëmbarshëm prej të cilit përbahet kombi. Prandaj çdo zvoglim që i bahet tokës së Shqipnisë, i pambështetun mbi këto parime, do me thanë se ai i bahet dhunshëm dhe me të padrejtë. Por në bazë të cilit kriter ka për të mujt me u caktue të përshtrimit e kombësisë shqiptare? Mbas gjuhës, i vetëm ky në këtë rast asht kriteri ma i patundshëm dhe që nuk mund të lihet kurrsesi mbas dore. Populli shqiptar flet nji gjuhë krejt të veten që, tuj lanë mënjanë transformimet e natyrshme të elementëve të cilëve nuk i ka pshtue asnji gjuhë tjetër deri më sot, kurrfare nuk mund të unjisohet me gjuhë të tjera keltike, latine, gjermanike, sllave ose helenike, me përjashtim ku puqet me to me rranjë të bashkueme indo-gjermane. Prej këtej pra rrjedh që që të gjithë ata që e flasin këtë gjuhë, kanë një kombësi krejt më vete e krejt të ndame prej asaj të kombeve të tjera të Europës. Sepse nuk ma merr mendja që nji tjetër popull i gjallë i Europës t’ia ketë imponuar shqiptarit nji gjuhë që dhe as nji tjetër popull europian mos ta ketë folë. Për ma tepër, nji gjuhë e dekun, nuk i imponohet nji populli mbarë. Por as populli shqiptar nuk ka mujt me ia tatue popujve të tjerë gjuhën e vet.
Gjuha tatohet ose me forcë të armëve, ose me forcën e kulturës e të qytetnimit. Por si prej njanës, si prej tjetrës pikpamje, shqiptari nuk ka qenë ma i fortë se popujt që ka përbri. Prandej nuk ka si të mohohet se të gjithë ata që flasin shqip, janë të kombësisë shqiptare. E për këtë arsye, shteti sqiptar, duhet të përshtrihet gjeografikisht deri ku përfshin gjuha shqipe. Tuj pasë caktue këto parime ose kritere, të shohim tash se cilët do të jenë kufijt gjeografikë të shtetit shqiptar. Por, per me u diftue krejt të papajamajtshëm në këtë çashtje plot me gënjeshtra si dhe aq pahijshëm shoshitë prej armiqve, këtu unë due me ia lanë fjalën, Zotni, shkrimtarit tuej të sipërpërmendun, z. Rene Pinon i cili ka qenë në Shqipni dhe e ka pa vetë me sy tuj e prekë vetë me dorë se kush mundet me pasë arsye mbi këtë çeshtje.
Zotni Pinon pra, në artikullin që prumë prej “Revue des deux mondes”, tuj folë mbi kufijt e Shqipnisë, thotë: “Prej fushave të Vardarit e deri në Adriatik, prej Thesalisë e deri në Mal të Zi, zot toke asht shqiptari, në daç sepse ky hyni këtu mbrendë ma i pari, në daç sepse ky ndolli ma i forti”. E tanë krahina e Kosovës e cila prej Konferencës së Londonit (1913) i qe lëshue Serbisë, dhe mbarë Çamëria, “Epiri i Nordit”, të cilin e lakmon aq shumë Greqia, janë të banueme kryekëput prej shqiptarësh dhe prandaj e drejta e lypë që të numrohen me shtet shqiptar. “
Dhe mos të mendohet se zotni Pinon asht shty tepër me këto fjalë, sepse e vërteta e këtyne fjalëve duket çiltas edhe prej statistikave të cilat qysh prej vitit 1909 e tektej, janë ba përmbi proporcione etnologjike të popullsisë së Shqipnisë. Prej këtyne statistikave zyrtare del në shesh se në krahinat e lëshueme prej Konferencës së Londonit serbëve dhe grekëve, të paktën, 80 përqind të popullsisë janë thjesht shqiptare. Serbt na thonë se banorët e Kosovës me prejardhje janë të gjithë sllav, por, gjithnji siç thonë ata, përdhuni dhe me kohë janë çoroditë tuj u kthye në shqiptarë. Këtë fjalë e thonë edhe grekët për banorët e Epirit të nordit. Por ata nuk thonë të vërtetën sepse, po të ishte e njimendët se banorët e Kosovës janë sllavë dhe ata të Epirit të nordit grek, atëherë serbia nuk do të kishte mbytë e gri deri më sot afro dyqind mijë vetë në Kosovë dhe Greqia nuk do të kishte djegë ma se treqind e gjashtëdhjetë katunde në Epir të nordit tuj e kryqëzue gjinden përsëgjalli, posë atyne pesëdhjetë mijë vetave që i kanë vra dhe i kanë lanë me dekë prej urie dhe sikletit.
Popujt e qytetnuem munden, po, në furinë e nji kryengritjeje me vra në trathti mbretënt e mbretneshat e veta e me i dhunue trupat e tyne mbas vdekjes, por nuk mbrrijnë kurrë me gri – e në ç’mënyrë mandej! – me qindra e mijëra vëllazën “bashkëqytetarë” të vet. Qyshse serbt kanë vra me qindra mijëra njerëz në Kosovë, dhe grekët kanë djegë qindra e qindra katunde në Epir të nordit, dëshmon qartë se as banorët e Kosovës nuk duhet të kenë qenë serb, as ata të Epirit të nordit nuk kanë qenë grek.
Jo jo, Zotni të nderuem! Janë vra gjindja me qindra mijëra në Kosovë dhe janë djegë me qindra e qindra katunde të Epirit të nordit për të vetmen arsye se grekët e serbët duen me e shue farën shqiptare në ato krahina për me mujt me i thanë mandej Konferencës së Paqes se atje nuk ka shqiptarë. Oh, sa arsye ka pasë ai i moçmi kur ka thanë: “Ubi solitudinem faciunt, pacem appellant.” Pra, sa ta kenë shkretnue vendin, do të venë mandej paqen.
Por për me i forcue ma tepër fjalët e z. Rene Pinon mbi kufijt e Shqipnisë, këtu due me ju përmendë se çka shkruente mbi këtë çashtje Lordi Fritznaurice, mis i Komisjonit të Rumelisë Lindore, mbi Foreign Office e që masandej qe botue në nji Libër Bleu (në diplomaci – asnjanës) të vjetës 1880. Ai shkruen: “Për me folë se shka asht kombi shqiptar, i bie me u përshtri edhe mbrenda kufijve të Serbisë e të Malit te Zi. Krahina e Kosovës, shka merr prej Mitrovice e poshtë, asht krejt shqiptare dhe ka vetëm nji skundill fort të vogël serb. Statistikat bullgare e greke, mbi të cilat qeveritë e Sofjes e të Athinës themelojnë pretendimet e veta mbi Monastir, Ohër e Korçë, janë mbështetë në rrena e leni ma ato pretendime të Greqisë që janë ba pa kurrfarë turpi.”
Qe pra, Zotni, se deri ku duhet të përshtrihet Shqipnia e ç’kufij duhet të ketë shteti shqiptar. Mbas dëshmisë së këti diplomati ingliz në za, Konferenca e Paqes kishte me ba nji paudhni të përgjakshme po nuk e nxuer e nuk ia ktheu Shqipnisë ato tokë të cilat Konferenca e Londonit, kundra çdo gjyqi e drejtësie, në vitin 1913 ia shkëputi Shqipnisë për me ia lëshue grekëve dhe serbve.
Tuj ju falë nderit me gjithë zemër për mirësi që keni dashtë me më dëftue në këtë rasë, do ta mbyll këtë ligjeratë të përvujtë me ato fjalë që me 24 nandor 1880 thonte në Parlamentin italian Madero Savini kur Europa pat çue anijet e veta përpara Ulqinit për me e ngushtue Turkinë që me ia lëshue Malit të Zi tokët e Shqipisë. E qe çka foli në atë rasë deputeti italian: “Pse francezve nuk u mbushet mendja me heqë dorë nga Alsace-Loren? Pse nuk do të guxojshit ju, deputetë italianë, me heqë dorë prej viseve italiane që gjinden nën Austri ? Pse i keni dalë zot Greqisë kundra Turqisë në Kongresin e Berlinit ? Vetëm mbështetun në parimin e kombësisë! E pra, kujtoj unë, se, për me qenë burra fjale, ne na duhet me thanë edhe për Shqipni ato çka thamë edhe për të tjerë në Paris, Romë, Athinë, Varshavë… Në mos paça harrue, siç kam ndi prej profesorëve të mij, Grotius ka pasë thanë se tashma asht ba si zanat me ua shndrrue zotin popujve. Por përkundrazi, Jan-Jacques Rousseau gërthet: “Ani, ndërrojani zotat, por të paktën pyetni këto bagëti njerëzore që quhen popull!” /MekuliPress/ Nëse e keni shijuar këtë artikull, ndajeni atë me familjen dhe miqtë tuaj!