Jeta sipas arsyes, e mbikëqyrur, e drejtuar nga arsyeja, Emanuel Kant e realizon me të famshmen “Kritika e arsyes së pastër” (që ka të bëjë me dijen), “Kritika e arsyes praktike” (që ka të bëjë me moralin), “Kritika e gjykimit” (që ka të bëjë me natyrën dhe artin). Asgjë nuk i shpëton arsyes, Kanti është një mendimtar sistematik, përsërit Aristoteli, duke dashur ta bëjë tërësinë koherente dhe të kuptueshme, duke lënë mënjanë Shën Thomain, që është një sistematik, por në brendësi të teologjisë.
Kanti merret me gjithçka dhe dëshiron të shpjegojë gjithçka në dritën e arsyes, pra çfarë thotë arsyeja në lidhje me dijen? Ai thotë se nuk ka konflikt mes eksperiencës dhe arsyes, nevojitet ndarja e fushave, ka zbatime të njohurive, për të cilat nuk kam nevojë për përvojë, arsyeja mjafton, që dy të shtuara në dy bëjnë katër është një rezultat lindor mendor i përvojës, ky gjykim më rrit njohuritë, Kanti e quan “Gjykimi apriori sintetik”, sintetik sepse rrit njohuritë, apriori sepse nuk ka nevojë për eksperimente, arsyeja është e mjaftueshme për vete.
Ka një gjykim tjetër apriori, por ai është analitik, nuk jep njohuri të shtuara, nëse them: A është A, nuk kam nevojë për njohuri eksperimentale, prandaj është gjykim apriori, por njohuritë e mia nuk rriten, kështu që është analitike. Por nëse them: të rëndat bien, mund ta pohoj vetëm duke e përjetuar, pra është një gjykim retrospektiv, pas përvojës, sintetik, sepse më bën të mësoj aq sa nuk dija më parë. “Gjykimi sintetik aposteriori”. Në këtë mënyrë, Kanti pajton racionalizmin dhe empirizmin, pa konflikt, mjafton të caktohen fushat e dijes, në disa arsye, gjykimet apriori (matematika, gjeometria), në të tjera nevojitet ekzekutimi eksperimental (skeptikët grekë e mohuan këtë konceptim). Por, për Kantin, mendja njerëzore është e pajisur me aftësi organizative të përshtatshme për të vendosur rregull, në realitet një veçori që shfaqet në masë. Kurrë! Kanti është një gjerman i disiplinuar dhe disiplinor, ai e merr realitetin ashtu siç është dhe e vendos në vend sikur të ishte një ushtri.
Mendja racionale zmbrapset nga kaosi i realitetit konfuz, Kanti identifikon në mendjen tonë mjete të mahnitshme për të disiplinuar realitetin, duke e ndarë më së miri, me “kategori”, një mjet për katalogimin e fenomeneve. Dhe si mund ta kategorizoj realitetin? Lehtësisht. Nëse them, të gjithë, pak, realitetin e kategorizoj sipas kriterit të sasisë; nëse them një vajzë e bukur, e kategorizoj sipas cilësisë; nëse them: ky e kjo, e kategorizoj sipas kategorisë së marrëdhënies; nëse them që shkaktohet nga ai tjetri vlerësoj sipas shkakësisë. Kanti ndan më tej çdo kategori, por ato janë përcaktime dytësore. Me gjykime dhe kategori mendja mund të ketë njohuri për realitetin, duke e organizuar atë. Mendja? Dhe ne jemi “mendja”? Ne jemi “Unë”, kategoritë dhe gjykimet i referohen një Uni, individit të vetëm, subjekti personal të cilit i përkasin gjykimet dhe kategoritë.
Prandaj, secili prej nesh sillet vërdallë me “Unë”, kategoritë e tij, gjykimet e tij apriori dhe aposteriori dhe vlerëson, urdhëron, bashkëpunon, njeh në mënyrë të rregullt. E gabuar! Më vjen keq, por nuk është kështu. Në fakt: jam “unë” që e njoh realitetin me mendjen “time”, prandaj njoh realitetin mendor, ndjesitë e gjërave që organizoj, nuk jam brenda gjërave dhe as gjërat brenda meje. Do të ekzistonte një realitet thelbësor, që ne nuk mund ta kuptojmë, që na siguron ndjesi që ne urdhërojmë dhe gjykojmë, por është e pamundur që ne të hyjmë në “gjëra”.
Nuk mjafton, madje jo vetëm që nuk e njohim realitetin në vetvete, por ka realitete përtej mendjes dhe gjithë dijes, Zoti (Kant kritikon edhe provën ontologjike edhe provat e Thomasit, do të thuhet); realiteti përtej çdo kuptimi, bota; për më tepër, egoja nuk mund ta njohë egon. A di arsyeja dhe çfarë di ajo? Mbi të gjitha, ai i di kufijtë. Zoti, bota, egoja tërhiqen nga dija. A është kështu? Çfarë zhgënjimi! Kaq shumë arsye, për asgjë. Nuk është kështu. Kanti është një filozof i nomenklaturës policore. Zgjidheni misterin në “Arsyen” tjetër. Ajo “praktike”. Është vlera narrative e filozofisë, komploteve, ngjarjeve, intrigave. Kush do të lodhej?